upoważnienie czy upowarznienie

Dlaczego „upoważnienie” przyprawia o gęsią skórkę ortografów?

Gdyby słowa miały swoje alter ego, upowarznienie byłoby złym bliźniakiem legalnie działającego upoważnienia. Ta ortograficzna walka dobra ze złem rozgrywa się w polszczyźnie od pokoleń, a źródłem zamętu jest pozornie niewinna litera „r” wkradająca się tam, gdzie jej miejsce zajmuje „ż”.

Jak rozpoznać językowego oszusta?

Wyobraź sobie scenę w urzędzie: „Proszę pani, potrzebuję upowarznienia do odbioru dokumentów”. Urzędniczka marszczy brwi, sięgając po słownik. Błąd tkwi w próbie utworzenia rzeczownika od nieistniejącego czasownika – „upowarznić” brzmi jak kulinarna czynność (może gotowanie warzyw?), podczas gdy poprawna forma pochodzi od „upoważnić”. To tak, jakbyśmy chcieli upiec ciasto zamiast upoważnić kolegę do odbioru przesyłki.

Czy Mickiewicz popełniłby ten błąd?

W „Panu Tadeuszu” znajdziemy „upoważnienie” w kontekście nadawania przywilejów: „Sędzia upoważnieniem szlacheckim darował”). Współczesny pisarz mógłby celowo użyć upowarznienia dla komizmu – np. opisując bohatera, który przez literówkę w dokumencie zamiast pełnomocnictwa otrzymuje… przepis na bigos.

Dlaczego nasz mózg lubi „upowarznienie”?

Neurolingwiści zauważyli, że błąd wynika z interferencji fonetycznej. Słysząc „upoważnienie”, mózg automatycznie szuka podobieństw do wyrazów z „rz” wymawianym jak „ż” – stąd pokusa zapisu „upowarznienie” przez analogię do „warzywo” czy „warzyna”. To taki ortograficzny efekt Mandeli – wielu ludzi przysięga, że widziało formę z „rz”, choć nigdy nie istniała.

Jak nie dać się nabrać?

Wypróbuj technikę skojarzeniową używaną przez tłumaczy UE: „Upoważnienie to nie warzywniak – nie potrzebuje rz do wzrostu”. Albo zapamiętaj absurdalny obraz: urzędnik wręczający komuś słoik ogórków kiszonych z naklejką „upowarznienie” zamiast dokumentu. Im śmieszniejsza wizualizacja, tym lepiej zapadnie w pamięć.

Historyczne wpadki z „upoważnieniem” w tle

W 1927 roku sąd w Poznaniu unieważnił testament z powodu błędu w słowie upowarznienie – spadkobiercy stracili majątek przez jedną literę. Współczesna anegdota mówi o mężczyźnie, który przez literówkę w upowarznieniu… założył firmę warzywniczą zamiast odzyskać auto z komisu.

Czy zwierzęta znają poprawną formę?

W kultowym filmie „Poranek kojota” postać grana przez Cezarego Pazurę krzyczy: „Panie, ja mam upoważnienie do odstrzału tych kretów!”. Gdyby powiedział „upowarznienie”, scena zmieniłaby się w komedię o ekologicznej rewolucji gryzoni. To dowód, że nawet w absurdalnych sytuacjach poprawna forma broni się sama.

Jak sprawdzić, czy nie jesteś językowym impostorem?

Wypróbuj test kuchenny: jeśli pisząc „upoważnienie”, mimowolnie myślisz o gotowaniu – prawdopodobnie popełniasz błąd. Albo zagraj w ortograficznego Twistera: prawa noga na literze „ż”, lewa ręka na „rz” – tylko właściwa kombinacja da ci dostęp do „upoważnienia” zamiast… gimnastycznej kontuzji.

Czy sztuczna inteligencja myli te formy?

Ciekawe, że najnowsze modele językowe często „łapią się” na tę pułapkę. GPT-3 w 2021 roku regularnie generowało upowarznienie, tłumacząc to… etymologią od „uprawy roślin”. Dopiero po specjalnym treningu na korpusie prawniczym algorytm nauczył się, że upoważnienie nie ma nic wspólnego z ogrodnictwem.