Rzadki
Rzadki to przymiotnik oznaczający: 1) nieczęsty, występujący sporadycznie, 2) o małej gęstości lub z przerwami w strukturze (np. włosy, sos, powietrze); łączy się z formami rzadszy/najrzadszy, rzadko, rzadkość i pojawia się w terminach typu macierz rzadka; właściwe użycie zależy od kontekstu.
Rzadki ma dwa główne znaczenia i specyficzną odmianę: mówimy rzadszy, nie bardziej rzadki. Konkretne przykłady: rzadkie powietrze na 3000 m n.p.m. kontra rzadkie zjawisko pogodowe notowane raz na dekadę.
Co znaczy „rzadki” i kiedy wybrać to słowo?
Przymiotnik ma dwa podstawowe zakresy: odnosi się do niskiej częstotliwości występowania (rzadkie zjawisko, rzadki przypadek) oraz do małej gęstości/luźnej struktury (rzadki sos, rzadkie włosy, rzadkie powietrze). O wyborze decyduje rzeczownik i kontekst semantyczny: wydarzenia i fakty → częstotliwość; materia i struktury → gęstość.
Znaczenia w różnych kontekstach
- W znaczeniu częstotliwości: „nieczęsty, sporadyczny”. Przykład: „To rzadki błąd proceduralny”.
- W znaczeniu gęstości/struktury: „rozrzedzony, o dużych odstępach, mało zbity”. Przykład: „Sos wyszedł zbyt rzadki”.
- W terminologii specjalistycznej: informatyka/matematyka: „macierz rzadka” (większość elementów to zera), graf rzadki; fizyka: „rzadkie powietrze” (mała gęstość). Przykład: „Algorytm wykorzystuje strukturę rzadką”.
| Kontekst użycia | Znaczenie | Przykład |
|---|---|---|
| Częstotliwość | nieczęsty, sporadyczny | „Rzadkie awarie zdarzają się po dużych aktualizacjach”. |
| Gęstość/struktura | rozrzedzony, o przerwach | „Po chorobie włosy stały się rzadkie”. |
| Terminologia | specjalistyczne zbiory/struktury | „Uczenie na macierzach rzadkich oszczędza pamięć”. |
Informacje gramatyczne
Rodzaj: męski/żeński/nijaki (przymiotnik)
Odmiana przez przypadki:
Mianownik: Rzadki (m.), rzadka (ż.), rzadkie (nij.)
Dopełniacz: rzadkiego (m./nij.), rzadkiej (ż.)
Celownik: rzadkiemu (m./nij.), rzadkiej (ż.)
Biernik: rzadkiego/rzadki (m. ożyw./nieożyw.), rzadką (ż.), rzadkie (nij.)
Narzędnik: rzadkim (m./nij.), rzadką (ż.)
Miejscownik: rzadkim (m./nij.), rzadkiej (ż.)
Wołacz: jak mianownik
Liczba mnoga: M: rzadcy (męskoos.), rzadkie (niemęskoos.); G: rzadkich; D: rzadkim; B: rzadkich/rzadkie; N: rzadkimi; Ms: rzadkich; W: jak M
Jakie kolokacje brzmią naturalnie w polszczyźnie?
Typowe połączenia dla znaczenia „nieczęsty”: rzadki przypadek, rzadkie zjawisko, rzadki gość, rzadki talent, rzadki widok. Dla znaczenia „mało gęsty”: rzadki sos/kleik/kaszka, rzadkie włosy, rzadki las (o dużych przerwach między drzewami), rzadkie powietrze. Formy stopnia wyższego i najwyższego: rzadszy, najrzadszy; przysłówek: rzadko, rzadziej, najrzadziej.
Synonimy i antonimy
Synonimy: nieczęsty, sporadyczny, wyjątkowy, incydentalny, pojedynczy (występujący rzadko), rozrzedzony, przerzedzony, luźny (o strukturze), mało gęsty
Antonimy: częsty, gęsty
Wyrazy pokrewne: rzadko, rzadkość, rzednąć, przerzedzać, rozrzedzenie
Przykłady użycia
- „To rzadki przypadek, by urząd zareagował tak szybko.”
- „Po burzy internet działał, ale występowały rzadkie, krótkie przerwy.”
- „Sos okazał się zbyt rzadki, więc dodałem łyżkę mąki.”
- „Na tej wysokości panuje rzadkie powietrze, dlatego trudniej się oddycha.”
- „Po zimie żywopłot zrobił się rzadki i wymaga dosadzenia.”
Pochodzenie słowa
Słowo pochodzi z prasłowiańskiego rdzenia związanego z czasownikiem „rzednąć”, oznaczającego zmniejszanie gęstości lub przerzedzanie. Z tego samego gniazda pochodzą „rzadko” i „rzadkość”. Historycznie znaczenie „nieczęsty” rozwinęło się metaforycznie z pojęcia rozrzedzenia występowania w czasie/przestrzeni.
Najczęstsze błędy w użyciu
- Błąd: „bardziej rzadki” → Poprawnie: „rzadszy”.
- Błąd: Pisownia „żadki”, „żadko” → Poprawnie: „rzadki”, „rzadko”.
- Błąd: Mieszanie znaczeń: „rzadki deszcz” w sensie „mało intensywny” → Poprawnie: „słaby/deszcz o małej intensywności” (rzadki deszcz może brzmieć niejednoznacznie, lepiej doprecyzować).
- Błąd: Zestawienia niepasujące do rejestru: „rzadki klient” w dokumentach urzędowych → Poprawnie: „sporadyczny klient/klient pojawiający się sporadycznie”.
- Błąd: Odmiana liczby mnogiej „rzadcy” unikana z braku świadomości formy → Rada: stosować, gdy odnosi się do męskoosobowych: „rzadcy goście”.
Jak uniknąć niejednoznaczności w praktyce?
Sprawdź, czy rzeczownik odnosi się do zjawiska w czasie (wtedy „nieczęsty”) czy do materii/układu (wtedy „mało gęsty”). Gdy grozi niejasność, zastąp przymiotnik precyzyjniejszym: „sporadyczny”, „rozrzedzony”, „słaby”, „o małej intensywności”, „o niskiej gęstości”. W tekstach specjalistycznych stosuj pary terminologiczne: macierz rzadka/gęsta, graf rzadki/gęsty, ośrodek rozrzedzony.
Jak dopasować rejestr i styl do odbiorcy?
W języku potocznym naturalne są połączenia: rzadki gość, rzadki widok. W tekstach naukowych/technicznych preferuj słownictwo precyzyjne: „rozrzedzony ośrodek”, „niskie zagęszczenie”, „macierz rzadka”. W urzędowych i prawniczych formułach zamiast „rzadki” lepiej „sporadyczny”, „incydentalny” albo „nieczęsty” – brzmią bardziej formalnie i unikają ambiwalencji.
Klucz do celności: najważniejsze wskazówki
• Dobieraj znaczenie do rzeczownika: zdarzenie → „nieczęsty”; substancja/struktura → „mało gęsty”.
• Unikaj kalki „bardziej rzadki”; stosuj „rzadszy”.
• W technice i nauce używaj utrwalonych terminów: macierz/graf rzadki.
• Gdy odbiorca może źle zrozumieć, dookreślaj: „rzadkie, rozrzedzone powietrze”, „rzadkie wypadki – sporadyczne”.
• Pamiętaj o poprawnej pisowni z „rz”: rzadki, rzadko, rzadkość.
Jakie pytania pomogą podjąć dobrą decyzję słownikową?
• Czy opis dotyczy występowania w czasie, czy struktury/gęstości?
• Czy odbiorca jest specjalistą, czy lepiej użyć bardziej jednoznacznego synonimu?
• Czy stopniowanie i rejestr są adekwatne do sytuacji (rzadszy vs bardziej rzadki)?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!