Motyw Iliady i Odysei – Motyw literacki

Wprowadzenie: Homerowe fundamenty literatury

Iliada i Odyseja Homera to kamienie milowe zachodniej literatury, tworzące podstawowy kod kulturowy Europy. Motywy z tych eposów stanowią archetypiczne wzorce, powracające przez wieki w najróżniejszych przejawach sztuki. Czy wiedzieliście, że ponad 30% współczesnych filmów akcji wykorzystuje schemat fabularny podobny do wędrówki Odyseusza? Ten starożytny motyw literacki okazuje się zaskakująco aktualny w erze gier komputerowych i seriali streamingowych.

Jak ewoluowały motywy homeryckie przez wieki?

Starożytność: narodziny archetypów

Sam Homer (a właściwie tradycja ustna, którą spisał) stworzył fundamenty:

• Iliada jako wzorzec eposu bohaterskiego z centralnym motywem gniewu Achillesa
• Odyseja jako model opowieści inicjacyjnej z wątkiem nostos (powrotu do domu)
• Konflikt między fatum a wolnością – Zeusowe wagi losu kontra wybory herosów
• Sceny typowe: aristeia (moment chwały bohatera), nekyia (zezjście do świata zmarłych)

Średniowiecze: chrześcijańska resemantyzacja

W „Boskiej Komedii” Dantego wędrówka Odyseusza staje się alegorią duchowej pielgrzymki. W „Pieśni o Rolandzie” widzimy echo homeryckiego heroizmu przefiltrowane przez etos rycerski. Ciekawym przykładem jest tu motyw herosa poświęcającego życie za wyższe dobro – Roland jako chrześcijański odpowiednik Hektora.

Renesans: powrót do antycznych korzeni

Jan Kochanowski w „Odprawie posłów greckich” sięga bezpośrednio do mitu trojańskiego, tworząc polityczną alegorię współczesnej mu Rzeczypospolitej. Wergiliusz w Eneidzie świadomie naśladuje homeryckie schematy, budując mit założycielski Rzymu. Nowością jest tu propagandowe wykorzystanie motywu – Eneasz jako protoplasta rodu Juliuszów.

„Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa…”
– początkowe wersy Iliady wyznaczają model inwokacji naśladowany przez wieki

Barok: kontrast heroizmu i marności

W „Przemianach” Owidiusza mity homeryckie zyskują nowy, zmysłowy wymiar. Motyw vanitas w malarstwie barokowym często wykorzystuje symbole z Odysei – rozbity statek jako metafora ludzkiego życia.

Romantyzm: bunt przeciwko przeznaczeniu

W „Kordianie” Słowackiego widzimy współczesną interpretację homeryckiego heroizmu – walkę jednostki z zastanym porządkiem świata. Byron w „Wędrówkach Childe Harolda” tworzy postać bajronicznego bohatera – duchowego spadkobiercy Odyseusza. Nowym elementem jest rozdarcie wewnętrzne herosa, nieznane w antycznej koncepcji areté.

Wiek XX: dekonstrukcja mitów

James Joyce w Ulissesie przenosi homerycką strukturę w realia dublińskiej codzienności, pokazując, że współczesny człowiek wciąż przeżywa odyseje – tyle że wewnętrzne. Gombrowicz w Ferdydurke parodiuje motyw inicjacji, ukazując dojrzewanie jako proces groteskowy. W „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa pojawia się motyw ucztu u króla – współczesna wersja homeryckich biesiad.

Analiza najważniejszych realizacji motywu

1. Iliada Homera (VIII w. p.n.e.)

Kontekst: Epos będący kamieniem węgielnym literatury europejskiej, ukazujący 49 dni z ostatniego roku wojny trojańskiej.
Realizacja motywu:

• Gniew Achillesa jako siła napędowa akcji – od odmowy walki po zemstę na Hektorze
• Heroizm Hektora kontrastujący z okrucieństwem Achillesa – pierwszy w literaturze portret „człowieka rodzinnego” na wojnie
• Motyw przeznaczenia (wyroki Zeusa) vs ludzka wolność – scena rzucania losów przez herosów

Funkcja: Ukazanie tragizmu wojny i ludzkiego losu wobec boskich planów. Scena pojedynku Hektora z Achillesem to pierwsze w literaturze studium psychologii walki.

2. Eneida Wergiliusza (I w. p.n.e.)

Kontekst: Rzymska odpowiedź na greckie eposy, stworzona na zlecenie Augusta.
Nowatorstwo: Przekształcenie mitu w narzędzie propagandy politycznej. Eneasz – bohater zbiorowy reprezentujący virtus rzymską. Wprowadzenie motywu pietas (pobożności) jako przeciwwagi dla homeryckiej furii.
Symbolika: Wizja przyszłego Rzymu w księdze VI to wzór późniejszych profetycznych wizji w literaturze.

3. Ulisses Jamesa Joyce’a (1922)

Rewolucja formalna: 18 epizodów odpowiadających częściom Odysei, przeniesionych w realia Dublina. Leopold Bloom jako współczesny Odyseusz – żydowski komiwojażer przeżywający metafizyczną podróż przez miejski labirynt.
Kluczowe sceny:

• Epizod „Cyklop” – konfrontacja z nacjonalizmem
• „Penelopa” – monolog Molly Bloom jako odpowiedź na homerycką wierność

4. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (1834)

Nawiązania: Epos narodowy świadomie czerpie z homeryckiej tradycji:

• Inwokacja do Litwy – odpowiednik homeryckiej inwokacji do Muzy
• Spór o zamek – współczesna wersja „gniewu Achillesa”
• Motyw uczty – polska wersja homeryckich biesiad

Funkcja: Przeniesienie schematu eposu bohaterskiego w realia szlacheckie, stworzenie mitu założycielskiego polskości.

5. Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa (1966)

Paralela: Moskwa lat 30. jako współczesna Troja:

• Woland – diaboliczny odpowiednik Zeusa
• Bal u szatana – parodia homeryckich uczt
• Motyw wędrówki (Małgorzata) jako inicjacja przez cierpienie

Symbolika i środki stylistyczne

Homeryckie metafory stały się częścią języka potocznego:

• „Jabłko niezgody” – symbol przyczyny konfliktu (z mitu o sądzie Parysa)
• „Koń trojański” – metafora podstępu (z pieśni VIII Odysei)
• „Odyseja” jako synonim długiej wędrówki
• „Wątroba Prometeusza” – symbol wiecznego cierpienia (choć ten motyw pochodzi z innego mitu)

Stałe motywy formalne:

1. Inwokacja do muzy – wzór rozpoczynania epickiej narracji
2. Epickie porównania – np. porównanie wojowników do naturalnych zjawisk (burza, pożar)
3. Retardacja – celowe opóźnianie akcji przez dygresje (opis tarczy Achillesa)
4. Typowe sceny (aristeia – moment największej chwały bohatera)
5. Epitety stałe – „szybkonogi Achilles”, „różanopalca Jutrzenka”

Jak wykorzystać motyw w rozprawce maturalnej?

Przykładowe tezy:

1. „Motywy homeryckie dowodzą, że literatura antyku wciąż stanowi żywe źródło inspiracji – omów na wybranych przykładach”
2. „Wędrówka Odyseusza to metafora ludzkiego życia – zgadzasz się z tym stwierdzeniem? Odwołaj się do literatury różnych epok”
3. „Od Achillesa do współczesnego antybohatera – prześledź ewolucję koncepcji heroizmu w literaturze”

Strategie argumentacji:

• Porównaj różne epoki (np. heroizm antyczny vs. romantyczny – Hektor vs Kordian)
• Wykorzystaj kontrast między przeznaczeniem a wolnością (np. wybory Edypa vs decyzje Odyseusza)
• Analizuj ewolucję postaci (Achilles → Roland → Konrad Wallenrod → współczesny antybohater)
• Pokaż uniwersalność motywów poprzez przykłady z popkultury

Wskazówki stylistyczne:

• Używaj paraleli: „Jak Odyseusz przemierzał morza, tak współczesny człowiek żegluje przez ocean informacji”
• Wykorzystuj cytaty jako pointy: „Czy nie jesteśmy wszyscy trochę jak Odys – ‘wędrowcy, co świat przetrą się w poprzek’ (Staff)?”

Zakończenie: Wieczne powroty

Motywy z Iliady i Odysei funkcjonują w kulturze jak DNA – zawierają podstawowy kod ludzkich doświadczeń. Od starożytnych aojdów po współczesne AI generujące homeryckie stylem memy – te opowieści wciąż uczą nas, czym jest gniew, tęsknota, odwaga i mądrość. Jak pisał T.S. Eliot w Ziemi jałowej: „Ach, kiedyż powrócisz jak Odyseusz, o człowieku współczesny?” – to pytanie pozostaje aktualne w epoce cyfrowych nomadów i globalnych migracji.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne migracje można interpretować przez pryzmat homeryckiego nostos?
• Jak zmieniło się rozumienie heroizmu od czasów Achillesa do postaci z gier RPG?
• Czy technologia zastąpiła bogów w roli siły kształtującej ludzki los?
• Jak motyw „gniewu Achillesa” manifestuje się w kulturze cancel culture?