Motyw śmierci – Motyw literacki

Czym jest motyw śmierci w literaturze i dlaczego wciąż fascynuje czytelników?

Motyw śmierci – nieodłączny towarzysz ludzkiej egzystencji – od zarania dziejów stanowi centralny punkt refleksji artystycznej. W literaturze przybiera różnorodne oblicza: od mistycznego przejścia do transcendencji po brutalny biologiczny fakt. Definicja motywu śmierci w literaturze obejmuje wszystkie artystyczne przedstawienia końca życia ludzkiego, jego konsekwencji oraz związanych z nim rytuałów i wierzeń. Czy śmierć w tekstach kultury zawsze oznacza ostateczny kres, czy może staje się początkiem nowej formy istnienia?

Jak zmieniało się postrzeganie śmierci w kolejnych epokach literackich?

Starożytność: Heroiczne poświęcenie i przeznaczenie

W Iliadzie Homera śmierć Achillesa zapisana jest w fatum, co podkreśla greckie pojęcie moiry. Z kolei rzymski stoicyzm w Rozmyślaniach Marka Aureliusza ukazuje śmierć jako naturalną część cyklu przyrody:

„Śmierć jest tajemnicą natury”

.

Średniowiecze: Taniec śmierci i memento mori

W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią personifikacja śmierci ukazana jako rozkładające się zwłoki podkreśla uniwersalność i demokratyczny charakter końca życia.

„Rozmowa tać jest smaczna, barzo jest pożyteczna”

– pisze anonimowy autor. Angielski moralitet Everyman pokazuje śmierć jako bezlitosnego sędziego, który nie respektuje statusu społecznego.

Renesans: Harmonijny kres w ujęciu Kochanowskiego

W Trenach Jana Kochanowskiego śmierć córki Urszulki burzy renesansowy ład. Poeta przechodzi od stoickiej akceptacji („Tren XIX”) przez bunt („Tren X”) do pogodzenia z losem. „Orszatula moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?” – pytanie pełne rozpaczy staje się punktem wyjścia do filozoficznej refleksji. W sonetach Szekspira (np. Sonet 73) śmierć staje się metaforą jesieni życia.

Barok: Rozkład i zmysłowa ekstaza

Mikołaj Sęp-Szarzyński w sonetach ukazuje śmierć jako nieuniknioną konsekwencję grzesznej natury człowieka. W wierszu O nietrwałej miłości rzeczy świata tego czytamy:

„Pokój – szczęśliwość; ale bojowanie / Byt nasz podniebny”

. Hiszpański poeta Luis de Góngora w Soledadach kontrastuje piękno natury z przemijalnością życia.

Romantyzm: Ofiara i mesjanistyczne zmartwychwstanie

W III części Dziadów Adama Mickiewicza śmierć Konrada staje się aktem zbawczym dla narodu. Motyw samobójstwa w Cierpieniach młodego Wertera Goethego ukazuje egzystencjalny wymiar końca życia jako odpowiedzi na społeczne konwenanse. Edgar Allan Poe w Kruku wykorzystuje motyw śmierci ukochanej do eksploracji ludzkiej psychiki.

Literatura współczesna: Banalizacja i trauma

Tadeusz Borowski w Opowiadaniach obozowych przedstawia śmierć jako masową produkcję:

„Umarli nie chodzą sami, trzeba ich prowadzić”

. W Biegunach Olgi Tokarczuk śmierć staje się częścią nomadycznej egzystencji, podczas gdy w 451 stopniach Fahrenheita Bradbury’ego samobójstwo bohaterki jest aktem oporu przeciwko kulturze masowej.

Które dzieła najlepiej ilustrują różnorodność motywu śmierci?

Hamlet Williama Szekspira

• Kontekst: Renesansowy sceptycyzm
• Kluczowa scena: Monolog „Być albo nie być” jako filozoficzna analiza samobójstwa
• Symbolika: Trupi czaszka Jorika – emblemat marności

Śmierć Iwana Iljicza Lwa Tołstoja

• Nowatorstwo: Psychologiczny realizm procesu umierania
• Funkcja motywu: Krytyka fałszywego życia mieszczańskiego
• Przełomowe ujęcie: Śmierć jako moment prawdy egzystencjalnej

Dżuma Alberta Camusa

• Kontekst: Powojenna refleksja nad absurdem istnienia
• Realizacja motywu: Epidemii jako metafora ludzkiego losu
• Nowatorstwo: Heroizm codziennej walki z nieuchronnym

Jakie symbole i metafory najczęściej towarzyszą literackim przedstawieniom śmierci?

• Kosa: Atrybut Kostuchy od czasów średniowiecza, symbol egalitarności śmierci
• Zegar piaskowy: Barokowy emblemat vanitas w poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
• Motyl: Przemiana w kulturze antycznej (gr. psyché – dusza i motyl)
• Sen: Platońska metafora śmierci w Fajdrosie, rozwinięta przez Szekspira w Makbecie
• Zimowy pejzaż: W wierszach Bolesława Leśmiana i Czesława Miłosza

Jak skutecznie wykorzystać motyw śmierci w rozprawce maturalnej?

• Teza przykładowa: „Literackie przedstawienia śmierci odzwierciedlają przemiany światopoglądowe epok”
• Struktura argumentacji:
  1. Analiza średniowiecznego memento mori
  2. Romantyczna śmierć mesjańska
  3. Współczesna banalizacja śmierci
• Łącz z motywami:
  • Miłości (śmierć Romea i Julii)
  • Władzy (Makbet)
  • Wolności (Konrad Wallenrod)
• Cytaty uniwersalne:
  

  „Śmierć i dziewczyna” Rilkego

  „Być albo nie być” z Hamleta

Dlaczego motyw śmierci pozostaje kluczowy dla współczesnej kultury?

W dobie transhumanizmu i kryzysu klimatycznego literatura wciąż poszukuje nowych języków opisu końca. Od cybernetycznych wizji (Neuromancer Gibsona) po ekologiczne apokalipsy – śmierć przestaje być indywidualnym doświadczeniem, stając się kolektywnym wyzwaniem. Jak pisał Ryszard Kapuściński w Podróżach z Herodotem:

„Śmierć jest zawsze ta sama, zmieniają się tylko okoliczności”

. W powieści Ślepnąc od świateł Jakuba Żulczyka śmierć celebryty staje się komentarzem do kultury narcystyzmu.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna literatura odczarowała śmierć, czy uczyniła ją jeszcze bardziej tajemniczą?
• Jak pandemia COVID-19 wpłynęła na nowe odczytania literackich przedstawień śmierci?
• W jaki sposób motyw śmierci w literaturze pomaga oswoić lęk przed nieuchronnym?
• Czy transhumanistyczne wizje nieśmiertelności mogą zmienić paradygmat literackich przedstawień śmierci?