Motyw władzy i władcy – Motyw literacki
Czym jest motyw władzy w literaturze i dlaczego wciąż fascynuje?
Motyw władzy to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych tematów w dziejach literatury. Od sumeryjskiego Eposu o Gilgameszu po współczesne dystopie Margaret Atwood – wizerunek władcy i mechanizmy sprawowania władzy stanowią lustro, w którym przeglądają się kolejne epoki. Władza w ujęciu literackim to nie tylko polityczna dominacja, ale też psychologiczna analiza ludzkich pragnień, moralnych dylematów i społecznych konsekwencji. Jak zauważył francuski filozof Michel Foucault: „Władza jest wszędzie, nie dlatego że wszystko ogarnia, ale dlatego że pochodzi ze wszystkich stron”.
Gdy Lady Makbet namawia męża do zbrodni, szepcząc:
„Napełnij mnie od stóp do głów najczarniejszym okrucieństwem!”
, dotykamy sedna literackiej eksploracji władzy. To nie przypadek, że Szekspirowskie dramaty o królobójstwach czy Kafkaeska biurokracja z Procesu wciąż wywołują dreszcz emocji. Motyw władzy odsłania najgłębsze pokłady ludzkiej natury – ambicji, strachu, odpowiedzialności i korupcji. Każda epoka pisze własną przypowieść o ikarowym locie ku potędze, od mitologicznych tytanów po współczesne korporacyjne imperia.
Jak ewoluował wizerunek władcy na przestrzeni epok?
Starożytność: między bogami a ludźmi
W Królu Edypie Sofoklesa władza okazuje się tragicznym fatum. Edyp, próbując uciec przed przepowiednią, właśnie ją wypełnia – to paradoks władzy jako narzędzia przeznaczenia. Rzymski historyk Tacyt w Rocznikach notuje gorzką refleksję:
„Łatwiej jest znosić zbrodnie władcy niż jego bezczynność”
. W Iliadzie Homera Agamemnon i Achilles toczą spór o władzę symboliczną (branki wojenne) i realną (dowodzenie armią), ukazując pierwotne mechanizmy politycznej rywalizacji.
Średniowiecze: władza od Boga
Kronika Galla Anonima kreuje model władcy idealnego – Bolesława Chrobrego jako „króla rycerza”. W Pieśni o Rolandzie władza feudalna łączy się z religijną misją. Jak pisze św. Tomasz z Akwinu w Sumie teologicznej:
„Król jest sługą Boga na ziemi, a jego władza pochodzi z łaski Najwyższego”
. W Boskiej komedii Dante umieszcza tyranów w siódmym kręgu piekła, zanurzonych we wrzącej krwi – surowa ocena nadużyć władzy.
Renesans: humanistyczny władca
„Miłość ku ojczyźnie i własna sława wszechmocnym prawem niech będą”
– radzi Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego. Machiavelli w Księciu (1532) dokonuje rewolucji:
„Cel uświęca środki”
– władza staje się sztuką skuteczności, nie moralności. W polskiej literaturze Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich ukazuje władzę jako służbę publiczną, krytykując egoizm polityków.
Barok: władza jako iluzja
Pedro Calderón de la Barca w Życie jest snem (1635) przedstawia władzę jako teatralną grę:
„Cały świat to scena, a ludzie na niej tylko aktorami”
. W Polsce Wacław Potocki w Transakcji wojny chocimskiej gloryfikuje mądre przywództwo Jana III Sobieskiego, kontrastując je z egoizmem magnaterii.
Oświecenie: satyra na despotyzm
Krasicki w Monachomachii drwi z władzy kościelnej:
„Książki zbójeckie, ludzkie krzywdzące prawa”
– pokazując degenerację instytucji. Wolter w Kandydzie przedstawia władzę jako absurdalny teatr okrucieństwa, gdzie generałowie traktują żołnierzy jak pionki. W Powrocie posła Niemcewicza oświecony Sarmata Walery krytykuje liberum veto jako narzędzie anarchii.
Romantyzm: władza jako duchowe brzemię
W III części Dziadów Mickiewicz kreśli metaforę Polski jako Chrystusa narodów. Konrad woła:
„Daj mi rząd dusz!”
– ukazując ambiwalencję między mesjanizmem a pychą. Juliusz Słowacki w Kordianie
Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem ukazuje konflikt między ziemiaństwem a powstaniem styczniowym. Bolesław Prus w Lalce demaskuje władzę pieniądza – Wokulski kupuje kamienicę Łęckich, symbolizującą upadek arystokracji. Henryk Sienkiewicz w Trylogii tworzy mit „złotego wieku” władzy królewskiej. Witold Gombrowicz w Ferdydurke (1937) parodiuje szkolne hierarchie: „Uczniowie sądzą, że nauczyciel ma władzę, a nauczyciel wie, że władzę mają uczniowie” . Bruno Schulz w Sklepach cynamonowych przedstawia ojca jako demiurga tracącego kontrolę nad stworzonym światem. Orwell w Folwarku zwierzęcym (1945) demaskuje rewolucyjne kłamstwa: „Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre równiejsze” . Kafka w Procesie tworzy obraz władzy jako bezdusznej machiny: „Ktoś musiał zrobić donos na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, pewnego ranka został aresztowany” . W Małej apokalipsie Konwickiego władza komunistyczna przypomina teatr absurdu. Tragedia szkockiego thana to studium władzy jako choroby duszy. Od proroczych wiedźm po krwawe panowanie – Szekspir ukazuje, jak ambicja niszczy ludzką psychikę. Symbol korony staje się przekleństwem, a słynny monolog „Życie jest tylko przechodnim półcieniem” odsłania pustkę po zdobyciu władzy. Konfrontacja między carskim despotyzmem a duchową wolnością Polaków. Scena „Salon warszawski” ukazuje różne postawy wobec władzy zaborcy – od lojalistów po spiskowców. Widzenie księdza Piotra transformuje władzę polityczną w wymiar metafizyczny. Rewolucja świń przeciwko człowiekowi przeradza się w nowy system ucisku. Zmiana zasad „Wszystkie zwierzęta są równe” na „…ale niektóre równiejsze” to uniwersalne ostrzeżenie przed każdą totalitarną utopią. Józef K. toczy walkę z anonimowym sądem, który staje się metaforą współczesnego państwa. Scena w katedrze z dozorcą ukazuje władzę jako mistyfikację: „Kłamstwo staje się porządkiem świata” . W powieści z 2016 roku gangsterski boss Król staje się metaforą władzy w postkomunistycznej Polsce. Mafia i polityka splatają się w układzie wzajemnych zależności i przemocy. Literacka ikonografia władzy tworzy bogaty system znaków: W literaturze władza zawsze przedstawiana jest negatywnie jako źródło zła. W Krzyżakach Sienkiewicza król Jagiełło to wzór mądrego władcy. Literatura pokazuje różne modele – od tyranów po władców idealnych jak Prospero z Burzy Szekspira, który świadomie zrzeka się władzy magicznej. Motyw władzy występuje tylko w utworach o tematyce politycznej. W Lalce Prusa władza ekonomiczna Wokulskiego nad Łęckimi jest kluczowym wątkiem społecznym. W Chłopach Reymonta walka o władzę w wiejskiej gromadzie determinuje losy bohaterów. Literatura gloryfikuje zdobywanie władzy jako szczytne osiągnięcie. Od Edypa po Władcę pierścieni literatura przestrzega przed żądzą władzy. Jak pisze Tolkien: „Jeden pierścień by władał, jeden by wszystkie znalazł, jeden je zgromadzi i w ciemności zwiąże” – to metafora destrukcyjnej natury absolutnej władzy. Zwracaj uwagę na: źródło legitymizacji (np. boskie pomazanie w średniowieczu), reakcje poddanych, konsekwencje sprawowania władzy. Np. Makbet jako uzurpator wprowadza chaos natury (konie żrą się wzajemnie), podczas gdy prawowity król Duncan utrzymuje ład. Literatura raczej stawia pytania niż daje odpowiedzi. Wyjątkiem są utwory tendencyjne, jak oświeceniowe satyry krytykujące absolutyzm czy socrealizm gloryfikujący władzę ludową. W Utopii Tomasza Morusa władza jest kolektywna, co stanowi wyjątek od reguły. Najczęściej z: Strategie analityczne: ’Jesteśmy z materii, z której utkane są sny’ – ta metafora doskonale opisuje ulotną naturę władzy…” W dobie fake newsów i algorytmów społecznościowych, literackie analizy władzy zyskują nowe znaczenie. Serial Gra o tron czerpie z szekspirowskich schematów, a powieści Margaret Atwood pokazują, jak technologia wzmacnia mechanizmy kontroli. Nawet w literaturze young adult (np. Igrzyska śmierci) walka o władzę stanowi centralny temat.Pozytywizm: władza społecznych mechanizmów
Dwudziestolecie międzywojenne: kryzys autorytetów
Literatura współczesna: biurokratyczny horror
Najważniejsze realizacje motywu władzy w literaturze
Makbet Williama Szekspira – anatomia władczego obłędu
Dziady cz. III Adama Mickiewicza – niewola i mesjanizm
Folwark zwierzęcy George’a Orwella – parabola o przewrotności idei
Proces Franza Kafki – biurokracja jako system władzy
Król Szczepana Twardocha – współczesne rozliczenie z władzą
W tej chwili widzisz tylko 50% opracowania
by czytać dalej, podaj adres e-mail!
Język władzy: symbole i środki stylistyczne
Funkcjonowanie motywu w różnych gatunkach literackich
Gatunek
Specyfika realizacji
Przykłady
Epos
Władza jako siła kształtująca historię narodów
Pan Tadeusz, Wojna i pokój
Tragedia
Konflikt między władzą a moralnością
Antygona, Makbet
Powieść polityczna
Mechanizmy sprawowania władzy w systemach totalitarnych
Rok 1984, Archipelag GUŁag
Satyna
Kpina z nadużyć władzy i hipokryzji władców
Kandyd, Monachomachia
Dystopia
Wizje patologicznych systemów władzy
Nowy wspaniały świat, 451 stopni Fahrenheita
Mity i fakty o władzy w literaturze
Słowniczek pojęć
FAQ: Najczęstsze pytania o motyw władzy
Jak odróżnić władzę legalną od uzurpacji w tekstach literackich?
Czy literatura propaguje konkretne modele sprawowania władzy?
Jak motyw władzy łączy się z innymi motywami literackimi?
Jak wykorzystać motyw władzy w rozprawce maturalnej?
Przykładowe sformułowania:
Dlaczego motyw władzy pozostaje aktualny we współczesnej kulturze?
Pytania do refleksji:
Sprawdź również:
- Motyw Iliady i Odysei – Motyw literacki
- Motyw kariery – Motyw literacki
- Motyw literatury – Motyw literacki
- Motyw literatury i jej wpływu – Motyw literacki
- Motyw kota – Motyw literacki
- Motyw kobiety – Motyw literacki
- Motyw ucznia i mistrza – Motyw literacki
- Motyw kata – Motyw literacki
- Motyw ojca – Motyw literacki
- Motyw umierania i śmierci w średniowiecznej literaturze – Motyw literacki
Dodaj komentarz jako pierwszy!