Motyw everymana – Motyw literacki

Kim jest Everyman i dlaczego stał się uniwersalnym archetypem?

Motyw Everymana to literackie ucieleśnienie przeciętnego człowieka, z którym może utożsamić się każdy odbiorca. Wywodzący się z XV-wiecznego moralitetu Everyman, stał się uniwersalnym symbolem ludzkiego losu. Czy zwykłość może być kluczem do zrozumienia kondycji człowieka? Dlaczego postaci pozbawione heroicznych cech często najgłębiej przemawiają do naszej wrażliwości? Współczesna literatura coraz częściej sięga po ten motyw, by opowiedzieć o wyzwaniach jednostki w zglobalizowanym świecie.

Jak ewoluował motyw Everymana na przestrzeni wieków?

Średniowiecze: Moralitet jako fundament

Anonimowy angielski moralitet Everyman (ok. 1485) wprowadza postać tytułowego bohatera – personifikację ludzkości wobec śmierci.

„O śmierci, jestem człowiek który twej mocy ulega”

– te słowa inicjują duchową podróż, będącą metaforą ludzkiego życia. Alegoryczne postacie (Dobra Uczynki, Wiedza) podkreślają uniwersalność przesłania.

Renesans: Humanistyczne przetworzenie

W Hamlecie Szekspira książę duński, choć pochodzi z królewskiego rodu, przeżywa kryzys egzystencjalny typowy dla każdego myślącego człowieka. Jego słynny monolog

„Być albo nie być”

staje się uniwersalnym głosem ludzkich wątpliwości. W tym okresie Everyman zyskuje psychologiczną głębię.

Romantyzm: Bohater zbuntowany

Postać Kordiana z dramatu Słowackiego łączy cechy romantycznego indywidualizmu z uniwersalnym doświadczeniem młodzieńczych rozczarowań. Jego monolog na Mont Blanc to wołanie Everymana poszukującego sensu w irracjonalnym świecie.

Pozytywizm: Everyman jako bohater społeczny

Stanisław Wokulski z Lalki Prusa łączy w sobie cechy romantycznego marzyciela i pozytywistycznego realisty. Jego miłość do Izabeli Łęckiej i społeczne ambicje odzwierciedlają dylematy epoki. W powieści Ziemia obiecana Reymonta trzej główni bohaterowie to Everymani kapitalizmu, uwikłani w mechanizmy przemysłu.

XX wiek: Egzystencjalne rozdarcie

Josif Brodski w wierszu Przed sądem kreśli portret współczesnego Everymana:

„Stoję przed nimi w codziennym garniturze / moja niewinność jest moją winą”

. W Dżumie Camusa doktor Rieux staje się bohaterem codziennego heroizmu, walcząc z epidemią w odhumanizowanym świecie.

Które dzieła najlepiej ilustrują motyw Everymana?

• Proces Franza Kafki (Józef K. vs system biurokracji)
• Ferdydurke Witolda Gombrowicza (walka z narzuconą formą)
• Rok 1984 George’a Orwella (Winston Smith jako ofiara totalitaryzmu)
• Opowieść podręcznej Margaret Atwood (June Osborne w roli przymusowej)
• Blaszany bębenek Güntera Grassa (Oskar Matzerath jako kronikarz historii)

Szczegółowa analiza wybranych dzieł:

1. Dżuma Alberta Camusa:
Dr Bernard Rieux to współczesny Everyman zmagający się z absurdem egzystencji. Jego codzienna walka z epidemią staje się metaforą ludzkiego oporu wobec zła. Camus pokazuje, że heroizm może być zwyczajnym wypełnianiem obowiązków.

2. Lalka Bolesława Prusa:
Wokulski to polska wersja człowieka epoki przejściowej. Jego bankructwo emocjonalne i społeczne odsłaniają konflikt między idealizmem a pragmatyzmem. Scena samotnej śmierci w ruinach zamku to symboliczne zwieńczenie losu Everymana.

Jakie symbole i środki stylistyczne tworzą postać Everymana?

Kluczowe elementy poetyki:

• Przedmioty codziennego użytku (zegar, gazeta, parasol) jako metafory rutyny
• Przestrzeń miejskiej anonimowości (biuro, metro, centra handlowe)
• Język kolokwialny kontrastujący z urzędowym żargonem
• Motyw snu i przebudzenia jako sym