Oświecenie – Epoka literacka

Oświecenie jest potoczne nazywane wiekiem rozumu, wiekiem filozofów. Za lata jego trwania na świecie uznaje się okres od około 1680 do około 1789 roku, czyli od końca siedemnastego do końca osiemnastego wieku.
W Polsce natomiast wyróżnia się trzy jej etapy:
fazę wczesną, która trwała w latach 1740 – 1764 (było to przed elekcją Stanisława Augusta)fazę dojrzałą, która trwała w latach 1764 – 1795 (były to czasy stanisławowskie)fazę schyłkową, która trwała w latach 1795 – 1822 (od pierwszego rozbioru Polski aż po wydanie ballad i romansów napisanych przez Adama Mickiewicza)

Trzeba jednak pamiętać, że tak jak przy każdej epoce, daty są jedynie umowne. Data rozpoczęcia (w Europie) związana jest z końcem francuskiego klasycyzmu oraz początkiem tak zwanego „kryzysu świadomości europejskiej”. Było to pewnego rodzaju mostem, który połączył wczesną nowożytność z oświeceniem. Za koniec przyjmuje się wybuch rewolucji francuskiej.
Nazwa we wszystkich językach używanych w Europie odnosi się do świateł lub światła. Słowo to rozumiano jako siłę, która rozpraszała zabobony (wiara w istnienie ciągu przyczynowo – skutkowego między zdarzeniami) oraz mrok. Jest to też jedna z głównych przenośni w tym okresie. Wyraz ten został po raz pierwszy użyty w Niemczech. Chciano w ten sposób pokazać, iż po ciemności i zacofania, czas na coś nowego, co rozjaśni noc baroku. Głównym założeniem tej epoki był powrót myśli do świata materialnego, tego, który nas otacza. Zaprzestano masowego pisania o duchach, jak i życiu po śmierci. Nastąpiła rewolucja w ludzkim myśleniu. Głęboko wierzono w ogromną moc i siłę wiedzy i nauki. Uważano rozum za coś, co trzeba wykorzystać we wszelkiego rodzaju badaniach oraz udoskonaleniach świata. Powstał krytycyzm dotyczący instytucji państwowych, jak również kościelnych, walka o prawa człowieka – żebyśmy mogli swobodnie wyrażać własne poglądy, wiarę i uczucia, oczywiście bez obrażania kogokolwiek w miejscu publicznym.
W okresie tym możemy bez problemu dostrzec wiele przeciwieństw. Rozwijały się miasta, nastąpił przyrost ludności, a z drugiej strony wielu nie miało co jeść, umierało, porzucało swoje dzieci. Dokonywano wielkich odkryć, które zapisały się w kartach naszej historii, a jednocześnie miejsce miały również liczne okrucieństwa. Z jednego punktu widzenia był progres, a z drugiego regres powodowany również katastrofami naturalnymi, takimi jak powodzie, szybko rozprzestrzeniające się pożary oraz wiele innych. Warto również wspomnieć o zarazach, które dziesiątkowały ówczesne społeczeństwo, gdyż nie było jeszcze tak rozwiniętej medycyny ani wykwalifikowanych lekarzy z dostępem do wysokiej jakości sprzętu. Ogromne dysproporcje były widoczne również w ludziach. Bogata szlachta, której niczego nie brakowało, wręcz opływała w luksusy (wystawne bale, drogie, egzotyczne jedzenie było u nich na porządku dziennym) i tylko pomnażała swój i tak już pokaźny majątek oraz tak zwana biedota, która nie miała schronienia na noc, ani środków do życia, żeby przetrwać – ich życie cały czas było na krawędzi. Szczególnie wyraźnie widać to w sztuce – arystokracja wyprawiająca dostojne uczty z tańcami, ubrania, przyozdobione licznymi koronki i fryzury ułożone w wymyślne loki.
Główne elementy światopoglądowe:
Krytycyzm – odnosił się w głównej mierze do tradycyjnych instytucji społecznych, jak również politycznych, między innymi do Kościoła i form religijnego życia oraz do ustaleń nauki. Głosił obowiązkowość dociekania swych racji z uznaniem nowych faktów, które mogłyby wpłynąć na dotychczasowe przekonania. Nakazywał, aby kontrolować prawdziwość powszechnie uznawanych sformułowań i twierdzeń.Utylitaryzm – wierzono, że dążenie do osiągnięcia szczęścia nie może spowodować, iż będziemy to robić z wykluczeniem innych, gdyż szczęcie jednostki jest ściśle powiązane z dobrem i z nastrojem ogółu. Ma być to osiągnięte poprzez pracę, która zaprowadzi nas do postępu.Optymizm poznawczy – była to wiara w możliwości odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem, jak i możliwość przekształcania społecznych stosunków. To właśnie z tego wynikała potrzeba kształcenia się.

Wzorce osobowe, które istniały w oświeceniu:
– człowiek oświecony – jest to osoba myśląca racjonalnie, encyklopedysta oraz tak zwany wolnomyśliciel (był on wrogiem zabobonów i ciemności). Wierzył w wielką potęgę rozumu. Cechowała go również wiara w równość, wolność i braterstwo.

– człowiek sentymentalny – miał on kierować się sercem, które miało wyznaczać drogę. Osoba ta była skłonna do płaczu, czuła, wrażliwa, lubiła sielskość i prostotę, szczera, religijna, dobra i współczująca.

– człowiek ogładzony – miał być obyty w manierach, towarzyski, mieć wszechstronne wykształcenie. Dodatkowo miał być towarzyski, elegancki i uprzejmy, ale również błyskotliwy i dowcipny, obeznany ze sztuką przeprowadzania konwersacji. Stały bywalec na salonach, które w tamtym okresie były formą życia towarzyskiego.

– człowiek rewolucyjnego czynu – był to republikanin, dążył do reform, wróg absolutyzmu, bardzo oddany postępowi społecznemu.

Ważne pojęcia, które warto zapamiętać:1. Racjonalizm – słowo pochodzi od łacińskiego ratio – w tłumaczeniu oznaczającego rozum. Jest to poszukiwanie prawdy o otaczającym nas świecie. Wiara w niesamowitą siłę, ideę, która może pomóc w znalezieniu odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Pogląd ten pochodzi od filozofa imieniem Kartezjusz i jego słynnego „myślę, więc jestem”empiryzm – ogólne przekonanie, iż najlepsza metoda poznawania prawdy i badania świata wiedzie poprzez własne doświadczenia i odkrycia, które odbywać się miały przy pomocy zmysłowych bodźców. Jest to totalne przeciwieństwo filozoficznego racjonalizmu, który twierdził, że podstawą poznania są idee, a bodźce mają pozycję drugorzędną

2. Humanizm – jest to umiejscawianie człowieka w centrum. Jego prawo do wolności, prawo do szczęścia oraz wyrażanie własnych poglądów są najważniejsze (popularne również w epoce renesansu).3. Ateizm – pogląd odrzucający istnienie w Boga. W XVII wieku był postrzegany jako rodzaj zniewagi, gdyż społeczeństwo było bardzo religijne. Oświecenie zmieniło te poglądy oraz nadało mu rangę postawy światopoglądowej. Od tej pory był on przejawem myślenia racjonalnego, które odrzucało istnienie Boga.4. Wolterianizm – były to tendencje polityczne, jak również filozoficzne, wygłaszane przez Woltera oraz jego zwolenników. Istotą tego była tolerancja, akceptacja posiadania oraz głoszenia swoich poglądów, ale przede wszystkim szanowanie drugiego człowieka, bez względu na to, w co wierzy czy jakie jest jego spojrzenie na sprawy polityczne. Był to również pewien styl charakterystyczny dla samego Woltera – elegancki, a jednocześnie dowcipny. 5. Deizm – pogląd, który wierzy jedynie w istnienie Boga bezosobowego, który jest stworzycielem i władcą świata ustanawiającym prawa, jednak nie w jego ingerencję w nasze codzienne sprawy.6. Libertynizm – na początku jego znaczeniem było „dążenie do wolności”, jednak w trakcie trwania epoki oświecenia stał się negatywny – ludzie zaczęli szydzić ze świętości, nie mieli poczucia moralności. Był to ruch umysłowy, nawiązujący do obecnego w epoce renesansu humanizmu.7. Tabula rasa, czyli inaczej „czysta tablica”. Związek ten wprowadzony został przez niejakiego Johana Locke’a, który był filozofem. Głosił on, iż podczas narodzin jesteśmy pustą kartką, jeszcze niezapisaną, nieposiadającą wspomnień. Dopiero z rozwojem oraz dorastaniem, zapisujemy je na przykład cechami osobowości, czy też osiągnięciami dokonanymi przez nas samych.8. Sensualizm – jest to zaufanie zmysłom ludzkim, które, według społeczeństwa oświeceniowego, pomagają poznać i zbadać otaczający nas świat, między innymi przy pomocy zapachu, węchu czy też dotyku.

9. Sentymentalizm – nurt w literaturze, którego cechowało kilka rzeczy, a mianowicie:

nawiązywanie do sensualizmu i empiryzmu, jak również do filozofii Jeana Jacquesa Rousseaua,w tle najczęściej występowała przyroda,najważniejszą wartością było serce oraz umiejętność odczuwania emocji,literatura pełniła funkcję wychowawczą, kształtowała uczucia rodzące się pomiędzy ludźmi,język, ze względu na swoją prostotę, był bardzo podobny do stylu potocznego (nie wolno jednak mylić tych dwóch pojęć),charakterystycznymi dla niego gatunkami były: sielanka, pieśń, tragedia sentymentalna. Typowymi symbolami zaś pasterka, pasterz, jawor oraz koszyk wypełniony malinami.

Choć sama epoka jest pełna sprzeczności na różnych płaszczyznach, to możliwe jest zauważenie elementów spajających to wszystko w jedną całość. Z tego względu właśnie nie ma czegoś takiego jak wzorzec człowieka oświeceniowego. Wzorca nie da się wyznaczyć, ze względu na wolność wyznania oraz wyrażania swoich poglądów. Czynnikiem łączącym było podstawowe wykształcenie, oczytanie, a co za tym idzie – bycie zorientowanym w najnowszych prądach filozoficzno–kulturowych. Człowiek oświecony nie lekceważył tego, co miało miejsce kiedyś w przeszłości, ale też nie przeceniał wartości minionych zdarzeń. Był bardziej zdystansowany wobec religii. Cechą charakterystyczną dla niego była swoboda myślenia. Co ciekawe, miał bardzo duże zaufanie do nauki. Taki typowy oświeceniowy człowiek powinien znać język francuski, gdyż to on dominował ówcześnie na europejskich salonach. Był też bardzo tolerancyjny, towarzyski i otwarty na przyjęcie tego, co do tej pory nieznane.
Gatunki literackie popularne w epoce oświecenia (przykłady):
1. Powieść:- „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – autorstwa Ignacego Krasickiego,
– „Historia życia Toma Jonesa” – autorstwa Henry’ego Fieldinga,
– „Podróże Guliwera” – autorstwa Jonathana Swifta,
– „Przypadki Robinsona Crusoe” – autorstwa Daniela Defoe,
– „Nowa Heloiza” – autorstwa Jeana Jakuba Rousseau.

2. Poemat heroikomiczny:
– „Monachomachia” oraz „Myszeida” – autorstwa Ignacego Krasickiego.

3. Powiastka filozoficzna:
– „Kubuś fatalista i jego pan” – autorstwa Diderota,
– „Widzenie Babuka’ oraz „Kandyd, albo optymizm’’ – autorstwa Woltera.

4. Bajka:
– „Malarze”, „Kruk i lis”, „Lew pokorny”, „Myszy”, „Ptaszek w klatce”, „Wół minister”, „Dewotka”, Rybka mała i szczupak’’ oraz „Jagnię i wilcy” – wszystkie te utwory są autorstwa Ignacego Krasickiego,
– Bajki La Fontaine

5. Sielanka:
– „Żeńcy” – autorstwa Szymona Szymanowica,
– „Laura i Filon” – autorstwa Franciszka Karpińskiego

6. Satyra:
– „Pijaństwo”, „Do króla” oraz „Żona modna” – wszystkie autorstwa Ignacego Krasickiego

Osoby, które warto znać z epoki oświecenia:
– Denis Diderot – zwracał on szczególną uwagę na naturę i nauki przyrodnicze. Poprzez swoje obserwacje wysnuł wniosek, że Bóg nie istnieje (ateistyczne poglądy), gdyż nie można dostrzec śladów jego działalności. Filozof ten również stwierdził, iż społeczeństwa, które oddalają się od natury, będą skazane na cierpienie. Dlatego też według niego w przyrodzie można znaleźć podstawy moralności.
– Wolter – był jednym z najbardziej znanych myślicieli pochodzących z tamtego okresu. Pochodził z Francji. Wierzył, iż każda jednostka może mieć własne poglądy i przekonania. Był racjonalistą. Przeciwstawiał się religijnemu fanatyzmowi. Ze względu na to, że był deistą, uznawał istnienie Boga, który jest najwyższą instancją i panuje nad światem, ale twierdził, iż nie ingeruje on w funkcjonowanie dzieła stworzonego przez siebie. Swoje poglądy przekazywał społeczeństwu za pomocą zegara, porównując do niego świat chodzący tak, jakby był nakręcony – ludzie często popadają w monotonię życia, ich jestestwo wpadło nieświadomie w rutynę.
– Jean Jacques Rosseau – był on ogromnym przeciwnikiem cywilizacji. Twierdził, iż postęp świata, jak i uspołecznienie jednostki są źródłem zła. Był on twórcą sentymentalizmu oraz autorem bardzo popularnego ówcześnie dzieła zatytułowanego „Nowa Heloiza”. Twierdził, iż należy kierować się sercem, gdyż to właśnie ono jest wartością nadrzędną.

Sprawdź również:

• Romantyzm – Epoka literacka
• Starożytność – Epoka literacka
• Renesans – Epoka literacka
• Oświecenie – Epoka literacka
• Dwudziestolecie Międzywojenne – Epoka literacka
• Średniowiecze – Epoka literacka
• Barok – Epoka literacka
• Pozytywizm – Epoka literacka
• Młoda Polska – Epoka literacka
• Współczesność – Epoka literacka

Dodaj komentarz jako pierwszy!