Współczesność – Epoka literacka

Założenie: opisuję współczesność z perspektywy Polski. Epoki literackie mają to do siebie, że każdy kraj (a właściwie każdy podmiot kręgu kulturowego) wypracowuje je nieco inaczej. Współczesność w Polsce i np. we Francji będzie się różniła.Ramy czasowe i nazwaWspółczesność to epoka literacka,  która trwa do chwili obecnej. Jednak trudno określić jest jej początek. Niektórzy uważają, że współczesność zaczęła się w chwili odzyskania przez Polskę niepodległości, czyli w 1918 roku. Inni stawiają na 1939, jeszcze inni na 1945 rok. Jak widzicie, wojna była w tym kontekście istotna. Jako że znaczna większość historyków i polonistów optuje za tą ostatnią datą, ja też tu ją przyjmę.
Nazwa epoki (współczesność) pochodzi oczywiście od tego, że w jej czasach żyjemy.
Współczesność jest bardzo pojemnym terminem; żyjemy w jej czasach i możemy o współczesności opowiedzieć znacznie więcej niż o innych epokach. Jest nam bliższa. Jest też bardzo różnorodna, w każdej dekadzie inna. Spróbuje opisać współczesność z podziałem na różne jej części.Próba periodyzacji1) Na pierwszy ogień pójdą lata 1945-1950. Właśnie skończyła się II wojna światowa, jednak zamiast zakosztować utęsknionej wolności, Polacy muszą stawić czoła kolejnej przeszkodzie – komunizmowi. Władze wspierały kulturę i pisarzy, jednak głównie po to, aby pozyskać ich do celów ideologicznych. Można powiedzieć, że w tym czasie istniały dwa obozy pisarzy:- jeden, który był elementem propagandy, skupiał takie jednostki, jak na przykład pisarz Leon Kruczkowski czy krytyk literacki Stefan Żółkiewski. Warto również pamiętać o poetach: Julianie Tuwimie i Adamie Ważyku. Zgodnie z wizją władzy pisał również Konstanty Ildefons Gałczyński. Wielu z powyższych pisarzy płynęło razem z pewnym prądem literackim: socrealizmem. Był on prądem ideologicznym służącym propagandzie. Wymyślony został w ZSRR. Głównymi, pozytywnymi bohaterami takich dzieł były postacie, które pracowały dla dobra miast i wsi, postacie z klasy robotniczej. Ich przeciwnikami, postaciami negatywnymi byli obywatele państw Zachodu.
– po drugiej stronie sceny literackiej, niejako w opozycji, stali pisarze katoliccy, na przykład Stefan Kisielewski albo Jerzy Zawieyski.
Wielu pisarzy zmuszonych było działać na emigracji. Były to osoby takie jak Jan Lechoń (poeta) i Tadeusz Nowakowski (pisarz). Wielu z tych, którzy pisali na emigracji, stało po stronie pisarzy-katolików.
2) Kolejnym przedziałem czasowym, którym się zajmiemy, będą lata 1950-1956. Komunizm zaczął panoszyć się w najlepsze, państwo posiadało monopol wydawniczy, dążyło do totalnego podporządkowania sobie twórczości literackiej (oraz każdej innej strefy życia). Polityka ideologiczna szła jednak dwutorowo. Na potęgę wydawano książki Mickiewicza, Sienkiewicza, Prusa, jednocześnie wycofując z obiegu książki Zofii Kossak-Szczuckiej, Melchiora Wańkowicza i innych. Przede wszystkim jednak ludzie byli zachęcani do zapoznawania się z literaturą radziecką, między innymi z „wielkimi dziełami” Stalina i Lenina.
Pisarze coraz liczniej zaczęli w tym okresie wspomagać państwo w propagandzie. Ponownie warto przywołać tutaj Juliana Tuwima i Adama Ważyka. Pisali oni w duchu wcześniej wspominanego socrealizmu. Również swoje wiersze pisał wtedy socrealistyczny Władysław Broniewski.
Jedna z odnóg socrealizmu, która dominowała w prozie, jest ta podkreślająca (i piętnująca) wrogów ludu. Tu mamy takich znanych pisarzy, jak na przykład Bohdan Czeszko i Witold Zalewski.
Po śmierci Stalina (w 1953 roku) epoka socrealizmu zaczęła zmierzać ku końcowi.
Podobnie jak we wcześniejszym okresie, tu również wielu Polaków pisało na emigracji. Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Melchior Wańkowicz i Zofia Kossak-Szczucka. Wszyscy te nazwiska znamy.
3) Kolejny okres (1956-1960) przyniósł złagodzenie cenzury i ożywienie polskiego życia literackiego. Wreszcie wydawana zaczęła być proza i poezja zachodnia; ludzie pokochali ją, zanurzyli się w amerykanizmie. Ułatwione również zostało wydawanie książek osób przebywających na emigracji – również tych, których Stalin „skazał na milczenie”.
Swoją drugą młodość przeżywały również krótkie formy literackie publikowane w pismach literackich, zarówno tych już istniejących, jak i w tych dopiero co powstałych. W tym okresie znajdujemy pisarzy takich jak Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska czy Stanisław Jerzy Lec. Wybitną postacią byli również Maria Dąbrowska i Sławomir Mrożek. W tym okresie ponownie przypomnieli o sobie pisarze katoliccy. Polską scenę literacką zatrząsnęły książki science-fiction za sprawą Stanisława Lema.
Również w tym okresie powstał nowy nurt. Był to turpizm, który miał na celu wywołać szok estetyczny poprzez wprowadzenie elementu brzydoty do utworu. Często w takich utworach pojawiał się wątek kalectwa, choroby i śmierci. Turpizm był odpowiedzią i niejako elementem przeciwstawnym dla socrealizmu, który charakteryzował się „ideałem” krajów ZSRR.4) Niestety, względna wolność nie trwała długo. W latach 1960-1970 ponownie cenzura zaczęła coraz bardziej dokuczać wolności literackiej. Zamiast stosunkowo neutralnych pisarzy państwo zaczęło promować Janusza Przymanowskiego, Zbigniewa Safjana oraz innych, którzy pisali propagandową literaturę kombatancko-wojenną. Działania te doprowadziły do zniszczenia literatury zagłębiającej się w realia PRL-u. Jednak pisarze polscy dali radę i przetrwali ten trudny dla nich okres.
W tym okresie nawet swój początek miał nowy gatunek literacki – felieton śpiewany. Jego autorem oraz pierwszym twórcą utworów z tego gatunku był poeta Wojciech Młynarski. W tych latach dalej pisał Stanisław Lem, pisał dalej Sławomir Mrożek, pisał dalej Tadeusz Różewicz, podobnie jak Czesław Miłosz i Witold Gombrowicz.5) Powoli idziemy w kierunku naszych czasów – jeżeli jesteście teraz licealistami lub uczniami wyższych klas podstawówki, to najprawdopodobniej w tym przedziale czasowym urodzili się Wasi rodzice! W latach 1970-1980 polska literatura znowu miała się gorzej przez przybierającą na sile cenzurę, której dzielnie zaczęło się przeciwstawiać „podziemie wydawnicze”.
Podobnie jak wcześniejsze okresy, ten również cechował się różnymi nurtami literackimi. Takie trzy najpopularniejsze to:- nurt wiejski (Edward Redliński, Julian Kawalec);- nurt kresowy (Czesław Miłosz, Tadeusz Konwicki);- nurt żydowski (Julian Stryjkowski. W tym okresie pisał ksiądz Jan Twardowski, w tym okresie swoją karierę zaczął ponadczasowy ulubieniec młodzieży Edward Stachura. Coraz większą popularnością zaczął się cieszyć reportaż – wydaje mi się, że głównie za sprawą Ryszarda Kapuścińskiego.6) Coraz większa współczesność we współczesności! Zabieramy się za lata 1980-1990. Ostatni oddech cenzury. Wielu twórców pisało o sytuacji politycznej „na około”, ponieważ ci, którzy pisali wprost, mogli mieć problem z wydaniem swoich dzieł. W tym czasie stosunkowo mało było poetów młodego pokolenia, dominowała twórczość „starych wyjadaczy”, takich jak Czesław Miłosz, który dostał Literacką Nagrodę Nobla (w 1980 roku) albo Wisława Szymborska (która Nobla jeszcze wtedy nie dostała, ale nadrobiła to w 1996 roku). W tych latach również zaczynał swoją literacką karierę zmarły niedawno Jerzy Pilch.
7) Lata 90. XX wieku to czas gdzie wielu z Was się urodziło. Warto pamiętać, że mentalne lata dziewięćdziesiąte skończyły się dopiero około 2005 roku. Duże zmiany w światopoglądzie, które nastąpiły przez zmiany ustrojowe, pozwoliły zatryumfować kulturze masowej. Nastąpiło urynkowienie literatury (i w ogóle kultury). Elementy takie jak, film, muzyka, telewizja i gry wideo zaczęły dominować nad książkami i wierszami. Internetu (takiego, jaki znamy) jeszcze nie ma.8) Pora na pierwszą dekadę XXI wieku. Internet umożliwił powstanie nowych gatunków literackich! Jednym z nich, który szczególnie popularny był około 2005 roku, jest blog. To rodzaj strony internetowej, którą właściwie każdy mógł prowadzić. Często blog stawał się swojego rodzaju pamiętnikiem, dziennikiem opisującym życie autora. Dostęp do blogów innych osób był łatwy. Wystarczyło znać nazwę i już (za darmo) można było czytać.9) Teraz omówimy lata 2010-2020. Najważniejszym polskim literackim wydarzeniem tej dekady bez wątpienia jest zdobycie przez Olgę Tokarczuk Literackiej Nagrodzie Nobla w 2019 roku (pisarka dostała tę nagrodę w 2019 roku, ale jest to nagroda za rok 2018). Zarówno ta dekada, jak i ta poprzednia pozwoliła nam (być może na nowo) odkryć nową kategorię książek, jaką są poradniki. Gdy przejdziemy się „książkową” alejką dowolnego supermarketu, odkryjemy, że większość pozycji, które zauważymy na tamtejszych półkach, to książki kucharskie”, poradniki do gierp lub inne tego typu „dzieła”. W druzgocących sondażach okazuje się, że znaczna większość Polaków czyta mniej niż 2 książki rocznie! Dla mnie jest to wiadomość wielce przygnębiająca.
10) A co nam przyniesie kolejna, trzecia dekada XXI wieku? Na razie przez pandemię koronawirusa prawie wszystkie targi książek są odwołane, biblioteki pozamykane, premiery wydawnicze poprzesuwane. Czy smutne sondaże dotyczące czytelnictwa, o których wspomniałam w poprzednim akapicie, mają szansę odwrócić się w takiej sytuacji? Mam nadzieję, że zakazany (w tym przypadku mocno ograniczony) owoc będzie kusił mocniej niż wcześniej!
W XXI wieku nasi rodzimi, polscy pisarze nie mają już tak dużego monopolu na książki. Globalizacja sprawiła, że zagraniczne książki stały się dla nas jeszcze bardziej dostępne. Ja na swojej półce mam brytyjskiego „CHERUBA” (Robert Muchomore), amerykańskiego „Percy’ego Jacksona” (Rick Riordan) oraz polskie „Kroniki Archeo” (Agnieszka Stelmaszek). Zwłaszcza książki, które są pisane w języku angielskim, błyskawicznie są tłumaczone na inne języki. Niezależnie od tego, czy znajdujemy się w Nowym Jorku, Warszawie, Berlinie czy Sydney, raczej każdy nastolatek uśmiechnie się na wspomnienie „Harry’ego Pottera”. Sama miałam parę lat temu sytuację, gdzie podczas rozmowy z obcokrajowcem jedynym wspólnymi słówkami, które oboje rozumieliśmy, okazały się „domy Hogwartu”. W przeciwieństwie jednak do wczesnych lat dwutysięcznych, teraz często zarówno angielska, jak i polska premiera jest w tym samym czasie. Nie musimy czekać miesięcy, kiedy tłumacze przetłumaczą kolejną część ukochanej serii. Globalizacja jednak jest cudowna, a świat stał się wyraźnie mniejszy.
Ważni pisarze, poeci i dramaturdzySkoro już przy globalizacji jesteśmy, warto szybko wspomnieć o pisarzach z innych krajów! Pozwolę sobie wypisać w tylko (niektórych) noblistów:
– Jean-Paul Sartre, Francja – powieściopisarz, dramaturg, eseista – Nobel w 1964 roku, odmówił przyjęcia;- Albert Camus, Francja – pisarz, dramaturg – Nobel w 1957 roku;- André Gide, Francja – pisarz prozaik – Nobel w 1947 roku;- Jarosław Seifert, Czechosłowacja – poeta – Nobel w 1984 roku,

– Salvatore Quasimodo, Włochy – poeta – Nobel w 1959 roku;- Thomas Stearns Eliot, Anglia – poeta – Nobel w 1948 roku;- Günter Grass, Niemcy – pisarz – Nobel w 1999 roku;- Ernest Hemingway, USA – pisarz i dziennikarz – Nobel w 1954 roku,

– Isaac Bashevis Singer – pisał w jidysz o miejscach na terenach dzisiejszej Polski,. Był Żydem, urodził się na terenach Polski, ale wyemigrował do USA i tam pisał. Mówi się o nim jako polsko-amerykańskim Żydzie. To bajkopisarz i pisarz – Nobel w 1978 roku;- Gabriel García Márquez, Kolumbia – powieściopisarz, dziennikarz – Nobel w 1982 roku.Inni ważni pisarze – bez Nagrody Nobla:
– Umberto Eco, Włochy – pisarz (również naukowy), eseista, pisarz młodzieżowy i dziecięcy;- George Orwell,  Anglia – pisarz; autor m.in. „Roku 1984”;- Anna Achmatowa, Rosja – publicystka i poetka;- Friedrich Dürrenmatt, Szwajcaria – dramaturg, eseista, prozaik;- Samuel Beckett, Irlandia – dramaturg, prozaik, eseista.

Powoli moje wypracowanie zmierza ku końcowi. Bardzo dziękuje za zapoznanie się z nim. Mam nadzieję, że udało mi się przybliżyć Wam kalendarium ostatnich stu lat pod kątem literatury i autorów publikujących w Polsce w tym czasie. Czy znacie pisarzy, których nazwiska tu zamieściłam? Którego z nich czytacie najchętniej? Ja uwielbiam George’a Orwella i jego „Folwark zwierzęcy”. I bardzo, bardzo polecam!

Sprawdź również:

• Romantyzm – Epoka literacka
• Starożytność – Epoka literacka
• Renesans – Epoka literacka
• Oświecenie – Epoka literacka
• Dwudziestolecie Międzywojenne – Epoka literacka
• Średniowiecze – Epoka literacka
• Barok – Epoka literacka
• Pozytywizm – Epoka literacka
• Młoda Polska – Epoka literacka
• Współczesność – Epoka literacka

Dodaj komentarz jako pierwszy!