Ballada – Gatunek literacki
EPIKA, LIRYKA I DRAMAT:
Aby wyjaśnić znaczenie ballady, należy przypomnieć sobie cechy trzech gatunków literackich. Ballada bowiem jest takim utworem, który łączy cechy każdego z nich. Każdy z tych rodzajów rozgałęzia się z kolei na gatunki literackie. 1. Epika – narrator opisuje świat przedstawiony (w pierwszej lub w trzeciej osobie), istnieje obecność rozbudowanej fabuły, dialogów, wyraźnie zaakcentowanej akcji i bohaterów. Narrator może być wszechwiedzący (abstrakcyjny) lub konkretny, który bierze bezpośrednio udział w wydarzeniach. Epika pisana jest prozą.2. Liryka – prawie zawsze wyraźna obecność podmiotu lirycznego, który przez monolog wyraża swe myśli, uczucia i emocje. Utwory są pisane wierszem, zawierają liczne środki stylistyczne. Wyraźnie zachowana poetyckość. Utwory liryczne skupiają się na świecie wewnętrznym podmiotu, a nie na świecie zewnętrznym. 3. Dramat – podstawową formą wypowiedzi bohaterów są dialogi i monologi. Występuje fabuła, ale brakuje narratora czy nadrzędnego podmiotu lirycznego. Może jednak występować tekst poboczny – didaskalia. Utworzy dramatyczne są pisane głównie do wystawiania na scenie. DEFINICJA: Termin „ballada” wywodzi się z włoskiego słowa „ballare”, to oznacza „tańczyć”. Ballada to gatunek literacki, a często także utwór synkretyczny, który łączy różne rodzaje. W balladzie mogą wystąpić zarówno elementy epiki (fabuła i obecność narratora), liryki (duże nacechowanie emocjonalne, nastrojowość, pisanie wierszem), a nawet dramatu (występowanie dialogów, podział scen i zarysowana akcja). Ballada jest zaliczana do epiki, ale jest pewnym wyjątkiem, ponieważ może być zapisywana nie tylko prozą, lecz także i wierszem. Jest charakterystyczna szczególnie dla epoki romantyzmu, w której była najpowszechniejsza i niezwykle popularna. Według definicji cenionego historyka polskiej literatury – Juliusza Kleinera – ballada to „krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego dialogowego ujęcia”. Można też w skrócie powiedzieć, że ballada to utwór epicko-liryczny. CECHY BALLADY: – świat realny przeplata się ze światem fantastycznym; – posiada elementy epiki, liryki i dramatu;- poetyckość, śpiewność wiersza, nastrojowość, baśniowość; – często niejasno są zarysowane wydarzenia z wyraźną ingerencją sił nadprzyrodzonych; – tajemniczość i brak całkowitego wyjaśnienia akcji i fabuły;- narrator wydaje się zdziwiony światem, który prezentuje;- różnorodność gatunkowa (przeplatanie humoru, grozy, fantastyki);- budowa utworu jest stroficzna; – obecność zbiorowości ludzkiej, (na przykład mieszkańcy wsi); – obecność istot fantastycznych (na przykład nimfy, rusałki, syreny, duchy); – przyroda często jest personifikowana i gloryfikowana;- występowanie przysłów i mądrości ludowych kształtujących moralność ludzką; – wplatanie języka ludowego; – gwary, a nawet mowy potocznej;- autor często jest jednocześnie narratorem i utożsamia się z ludem; – wyraźnie zarysowany punkt kulminacyjny akcji; – los człowieka nie leży w jego rękach; – folklor, ludowość, podania; – świat nierealny ma takie same prawa bytu, jak świat rzeczywisty;- wydarzenia są dramatyczne, wzbudzają emocje; – przesłanie ballady: nie ma zbrodni bez kary; – narrator nie jest wszechwiedzący, często sprawia wręcz wrażenie zagubionego. HISTORIA: Korzenie ballady są włosko-prowansalskie. Wówczas była to odmiana pieśni tanecznej nazywanej „balada” (przez jedno „l”). Pierwsze ludowe pieśni celtyckie pojawiły się między XII a XIV wiekiem, w Danii i Szkocji. „Ballada szkocka” była pieśnią epicką o tematyce złowrogiej i tragicznej. Podejmowała tematy nieszczęśliwej miłości, zdrady i zemsty. Mnogość elementów fantastycznych wprowadzała posępny i enigmatyczny nastrój. Pod koniec XVIII miłośnicy folkloru szczególnie upodobali sobie ten gatunek i go rozpowszechnili. Na przełomie wieków XIV–XV ukształtowała się dziś znana nam ballada, mająca początki na terenie Włoch i Francji. Ta nowo wprowadzona liryczna forma wypowiedzi stała się niezwykle popularna. Najpopularniejszą ówcześnie balladą był utwór szkockiego biskupa, pod tytułem „Reliques of Ancient English Poetry”, oraz „Volkslieder” autorstwa niemieckiego pisarza Johanna Gottfrieda Herdera. W Polsce prekursorem tego gatunku literackiego był bez wątpienia Adam Mickiewicz. Początki wprowadzenia tego gatunku były jednak niełatwe, gdyż nie rozumiano go, a nawet szydzono ze specyfikacji łączenia kilku rodzajów literackich. Również Julian Ursyn Niemcewicz, który przekładał ballady na język polski, przyczynił się do rozkwitu tego gatunku literackiego w naszym kraju. Przełomową datą był rok 1822, w którym Adam Mickiewicz opublikował pierwszy tom zbioru utworów pod tytułem „Ballady i romanse”. Oprócz wpływu na rozwój ballady w polskiej literaturze, zbiór ten zapoczątkował również manifest polskiego romantyzmu. Akcja współczesnych ballad często bazuje na wzorze starożytnych tragedii, w których bohater podejmował karkołomne próby pokonania nieprzejednanego losu, co prowadziło go do niechybnej zguby.TEMATYKA:O czym opowiadają ballady? Często poruszają tematykę nieszczęśliwej miłości (charakterystyczną dla romantyzmu) oraz motyw winy i kary. Przedstawiają wieś i jej otoczenie wraz z zamieszkującą ludnością. Przede wszystkim opisują przyrodę i jej wyższość nad jednostką. W balladzie człowiek nie ma wpływu na swój los, jest targany siłami natury i wszelakich elementów fantastyki. Fabuła najczęściej zaczerpnięta jest z ludowych podań, wierzeń i ludowego folkloru. Wprowadzenie elementów fantastycznych do fabuły odgrywa rolę filozoficzną – ukazuje świat niezrozumiały, bezgraniczny i nieodgadniony. Nie zawsze należy go tłumaczyć nauką i wiedzą, należy być otwartym na wydarzenia, których nie da się wyjaśnić logiką. Najbliższym gatunkiem ballady pod względem tematyki jest sielanka (utwór przedstawiający w sposób wyidealizowany życie na wsi).PRZYRODA: Przyroda w balladzie jest niezwykle istotna, często przedstawiana jest nawet jako główny bohater utworu. Jest tłem dla wszystkich wydarzeń, a zarazem ma moc sprawczą. Osądza i karze niczym Bóg, często zwracając szczególną uwagę na sprawiedliwość i surowość owej kary. Personifikacja przyrody, która kontroluje, ingeruje, a nawet krzywdzi, nadaje jej złowieszczego i groźnego wydźwięku. Jednocześnie jest przedstawiana jako twór piękny, zachwycający i nieprzejednany. Przyroda jest ściśle powiązana ze światem ludzkim i oczekuje szacunku oraz poszanowania zasad. Ballada była najczęściej tworzona w epoce romantycznej, w której to autorzy byli szczególnie uwrażliwieni na piękno otaczającego świata. Malowniczość krajobrazu i wizja sielskiej, pokrytej bujną roślinnością wsi to główne tło dla ballady. Krwistoczerwone słońce chylące się ku zachodowi, majestatyczne góry z ośnieżonymi szczytami, korony drzew szumiące na wietrze, rozgwieżdżone niebo nocą, bębniące o listowia krople deszczu bądź gradu, pomarańczowe wschody świtu, pierzchająca w lesie zwierzyna czy spokojna tafla stawu to tylko niektóre elementy piękna przyrody. Człowiek jest tylko jednostką, która nie ma wpływu na tę przyrodę – to ona kształtuje jego życie. Często ukazywana jako coś ogromnego, dzikiego i niezwyciężonego – niczym antyczny heros; skrywa swoje tajemnice, których pilnie strzeże. Człowiek nigdy nie ujarzmi przyrody i jej nie zniszczy. POSTACIE FANTASTYCZNE W BALLADACH: Oprócz nieprzejednanej przyrody również postacie fantastyczne mają duży nacisk na rozwój fabuły i są tłem ballady. Często są zwodnicze – kuszą człowieka, prowadząc go do niechybnej zguby, spiskują, atakują i karzą. Ale też potrafią wyciągnąć pomocną dłoń, bądź przypatrują się akcji z boku. W balladach występują liczne duchy zmarłych, które mogą ingerować w świat realny, często budzą grozę, bądź wzbudzają litość. Ponadto w tym utworze literackim możemy trafić na nimfy leśne i wodne, elfy, upiory, diabły, syreny, rusałki, skrzaty, potwory, czarownice, widma, strzygi, wilkołaki. Owe istoty mają takie samo prawo bytu jak ludzie – również są częścią natury. Oprócz postaci fantastycznych w balladzie spotkamy też niezwykłe wydarzenia, wymykające się okowom realizmu. ZNANE BALLADY i AUTORZY:1. polskie: Adam Mickiewicz – „Świtezianka”, „Romantyczność”, „Świteź”, „Lilie”, „Pierwiosnek”, „To lubię”, „Do przyjaciół”, „Powrót taty”, „Pani Twardowska”, „Rybka” (zbiór „Ballady i romanse”), „Tukaj albo próby przyjaźni”, „Upiór”, „Ucieczka”. Bolesław Leśmian – „Dziewczyna”, „Dusiołek”, „Alcabon”, „Migoń i Jawrzon”. Juliusz Słowacki – „Duma o Wacławie Rzewuskim”, „Rusałka”.
Inni autorzy: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff, Emil Zegadłowicz, Krzysztof Kamil Baczyński, Miron Białoszewski, Stanisław Grochowiak.
2. zagraniczne: Fryderyk Schiller – „Rękawiczka”, „Pierścień Polikratesa”, „Rycerz Toggenburg”, „Nurek”, Rękojmia” [Niemcy]. Johann Wolfgang Goethe – „Król olch” („Król elfów”) [Niemcy]. Gottfried August Bürger – ballada „Leonora” [Niemcy]. Karel Jaromír Erben – zbiór ballad „Kytice z pověstí národních [Czechy].
PODSUMOWANIE:
Ballada to swoisty miks gatunków – łączy w sobie cechy epiki, liryki i dramatu. Jest to tak zwany utwór synkretyczny. Mimo że ballada jest pisana wierszem, należy do rodzaju epiki, a nie liryki. Rozkwit tego typu utworów miał miejsce w epoce romantycznej, za sprawą Adama Mickiewicza, autora licznych ballad. Najbardziej znane polskie ballady to „Świtezianka” i „Romantyczność”. Układ i budowa ballady: obecność fabuły, bohaterów, tła i miejsca akcji. Utwory nacechowane są liryzmem i subiektywizmem, mają układ wersowo-rymowy, ale zdarza się, że są pisane również prozą. Ballada nie dba o czystość gatunkową, łączy w sobie zarówno komedię i groteskę, jak i elementy horroru i przygody. Ważny element ballady to przyroda, która jest często uznawana za żywego bohatera, potrafi osądzać, karać i wymierzać sprawiedliwość. Ponadto jest opisywana z zachwytem i czcią. Epoka romantyzmu to umiłowanie natury i piękna. Tematyką ballad jest motyw winy i kary, motyw nieszczęśliwej miłości, ludowość, przedstawienie wiejskiej społeczności i jej wierzeń oraz przesądów. Ballada czerpie z folkloru, miesza świat fantastyczny ze światem realnym i oba te światy mają rację bytu. Duchy, upiory, nimfy, potwory to jedne z nielicznych istot, które znajdziemy w tego typu utworach. Nastrój ballady jest tajemniczy, uczuciowy, ale też groźny i niepokojący. Ballada ma funkcję umoralniającą – informuje, że człowieka zawsze spotka kara za jego zbrodnie i niecne czyny.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!