Elegia – Gatunek literacki
DEFINICJA:
Słowo „elegia” wywodzi się z języka greckiego „elegeía”, co oznaczało „pieśń żałobna”. Elegia to utwór liryczny o poważnej, nacechowanej patosem i smutkiem treści. Wydźwięk tego gatunku literackiego jest refleksyjny, często dotyczy spraw przemijania lub problemów natury egzystencjalnej, na przykład śmierci, miłości, nieuchronnie przemijalnego życia. Ton elegii może być skargą, rozpamiętywaniem lub rozważaniem danego tematu. Elegia to najbardziej charakterystyczna forma liryki bezpośredniej, czyli takiej, w której podmiot wyraża swe myśli i uczucia bezpośrednio, w pierwszej osobie. W oświeceniu była jedną z najbardziej cenionych pieśni (obok ody). Elegię zaliczamy to liryki. Najbliższym i podobnym gatunkiem literackim są treny, pieśń lamentacyjna lub żale. Od terminu „elegia” wywodzi się też określenie „elegijny”, co oznacza „właściwy elegii; smutny, żałosny, rzewny”.
CECHY ELEGII:
– elegia to gatunek liryki żałobnej;
– panuje nastrój pesymistyczny, podniosły, lamentacyjny, smutny, refleksyjny;
– tematyka elegii jest często istotniejsza niż jej budowa czy struktura;
– współcześnie elegia nie ma określonej miary wierszowej;
– subiektywizm – bardzo osobisty ton;
– poruszane są tematy ważne dla ludzkiego życia i egzystencji;
– elegia uwrażliwiała na cudze cierpienie, uczyła empatii;
– liryzm, oddziaływanie na wyobraźnię odbiorcy;
– brak umoralniania;
– wszelkie uczucia powinny być zaprezentowane bezpośrednio i klarownie;
– elegia wyraża gorycz, rozpacz, tęsknotę, żal, bunt, smutek, melancholię, gniew, a więc przewija się w nich sporo emocji; forma utworu ma być podniosła, a topika starożytna;
– użyte środki artystyczne powinny wzbudzić emocje w odbiorcy; w zależności od typu elegia może opowiadać o śmierci, wojnie, nieszczęśliwej miłości, rozstaniu, utracie, a nawet buncie przeciwko czemuś.
HISTORIA:
Elegia wywodzi się z poezji starogreckiej, gdzie sztywno przestrzegano tak zwanego dystychu elegijnego. Największy rozkwit greckiej elegii przypada na przełomie wieków VII i VI p. n.e. Elegia pojawiła się w pismach siedmiu greckich mędrców, na przykład u Solona z Aten czy Simonidesa z Keos. Pierwotnie utwory nie miały wydźwięku żałobnego, a dotyczyły miłości. Najbardziej znanym autorem elegii w literaturze starorzymskiej był Owidiusz. Sam określał się mianem „Wergiliusza elegii”. W epoce renesansu elegia przeżyła odrodzenie; autorzy bazowali na źródłach antycznych, jednak zmienili jej wydźwięk. W historii literatury angielskiej jedną z najbardziej znanych do dnia dzisiejszego elegii jest pochodzący z VIII wieku utwór zatytułowany „Beowulf”, autor nie jest znany. Beowulf opisuje legendarne dzieje Skandynawii – Danii i Szwecji oraz jej mitycznych bohaterów.
TYPY ELEGII:
a) elegie miłosne – charakterystyczne dla starożytności, ale też poezji oświecenia. Nie ma ich tak wiele, jak elegii żałobnych. Opowiadały o udrękach kochania, zawodach miłosnych, tęsknocie, sentymencie i umiłowaniu drugiej osoby płci przeciwnej. Tego typu elegie niejednokrotnie poruszały istnienie barier warstw społecznych, kiedy to osoba zamożna nie mogła kochać osoby ubogiej i odwrotnie. Ponadto opisywały pożegnanie z miłością, czy to z powodu jej śmierci bądź wyjazdu. Owe liryczne narzekania cechował ton żałosny, pełen westchnień, zachwytów i intymnych wyznań. Nie było miejsca na obiektywizm nadawcy. Polskimi autorami tworzącymi elegie miłosne byli Kazimierz Brodziński i Stefan Starzyński.
b) elegie patriotyczne (tyrtejskie) – szczególnie upodobane przez Tyrtajosa (zwany też Tyrteuszem), greckiego poetę i śpiewaka z VII wieku p.n.e. Tego typu elegie wychwalały patriotyzm i oddanie dla kraju. Nawoływały do obrony niepodległości oraz nienawiści do wroga. Do tego rodzaju zaliczamy pieśni bojowe, marszowe i inne utwory o charakterze patriotycznym. To właśnie od imienia Tyrtajos pochodzi nazwa elegie tyrtejskie. Ponadto istniał również termin „postawa tyrtejska”, który oznaczał gotowość oddania życia za ojczyznę. Elegie patriotyczne najtrafniej opisuje słynna maksyma „dulce et decorum est pro patria mori”, to w wolnym tłumaczeniu oznacza „słodko i zaszczytnie umierać za ojczyznę”. W Polsce tego typu elegie były popularne szczególnie w okresach zaborów, zwłaszcza w epoce romantycznej, jako przykład można podać cykl elegii zatytułowanych „Treny na rozbiór Polski”, autorstwa Józefa Morelowskiego.
c) elegie żałobne – charakterystyczne dla epoki oświecenia. Skupiały się na zmarłej osobie, która była bliska podmiotowi lirycznemu (członek rodziny, przyjaciel, kompan). Elegie te miały cechy lamentu i ich głównym celem było przede wszystkim wyrażenie żalu oraz smutku z powodu odejścia człowieka, niejednokrotnie wychwalały cnoty zmarłego. Elegie żałobne pisano również z powodu odejścia człowieka znanego, popularnego – miały potęgować odczucie straty wybitnej jednostki. Jako przykład można przytoczyć elegię pod tytułem „Na śmierć książęcia Czartoryskiego”, autorstwa Stefana Trembeckiego oraz „Cedr” autorstwa Franciszka Borgiasza Dionizego Kniaźnina. Opisywane uczucia nieraz były wygaszone.
d) elegie żartobliwe – (występowanie okres oświecenia) jest to grupa reprezentująca najmniejszy typ utworów. Przeczyły one konwencji gatunku i mieszały sprzeczne uczucia: smutek ze śmiechem, żal z radością. Dotyczyły nawet utraty zwierząt, na przykład utwór pod tytułem „Nagrobek suczynce Lubci”, Franciszka Dionizego Kniaźnina.
ZNANE ELEGIE I AUTORZY:
a) autorzy zagraniczni:
Mistrz elegii – Owidiusz* (patrz temat niżej)
Solon (elegie polityczne), Kallinos z Efezu (elegie wojenne), Tibullus i Propercjusz (elegie żałobne), Tyrtajos (elegie wojenne), Archiloch (elegie żałobne), Mimneramos (elegie erotyczne).
John Milton, John Donne, Johann Wolfgang von Goethe, Aleksander Puszkin, Rainer Maria Rilke – „Elegie duinejskie”, Jiří Orten – tomik zatytułowany „Elegie”.
b) autorzy polscy:
Jarosław Iwaszkiewicz – „Xenie i elegie”, Klemens Janicki – „O sobie samym do potomności”, Franciszek Karpiński – „Żale Sarmaty”, Krzysztof Kamil Baczyński – „Elegia o chłopcu polskim”, Cyprian Kamil Norwid, Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz, Władysław Broniewski, Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert.
OWIDIUSZ – MISTRZ ELEGII:
Publiusz Owidiusz Nazo, zwany skrótowo Owidiuszem, to rzymski poeta, który urodził się w roku 43 p.n.e. w Sulmonie, a zmarł 17 lub 18 n.e. w Tomi. Pozostawił po sobie ogromną spuściznę artystyczną. Określa się go mianem „najwybitniejszego elegika starożytności”. Owidiusz już od młodości interesował się poezją, zniechęcał go jednak do pisania ojciec, który uważał, iż to zajęcie bezproduktywne i niepozwalające na godny zarobek. Poszedł więc w kierunku studiów prawniczych, cały czas jednak tworzył. W Atenach – centrum kultury starożytnej – Owidiusz uczył się filozofii, sztuki, literatury i retoryki. Pierwsze publiczne wystąpienie miało miejsce około 25 r. p.n.e., kiedy chłopak miał osiemnaście lat. Już na początku jego utwory spotkały się z dużą aprobatą, postanowił więc zrezygnować z zawodu na rzecz poezji. W późniejszych latach Owidiusz miał trzy żony, posiadał też kochanki. Większość elegii pochodzących ze zbioru pod tytułem „Amores” porusza właśnie miłość do jednej z nich – kobiety o imieniu (lub pseudonimie) Korynna. Do dnia dzisiejszego historycy i badacze nie ustalili jednak, czy była to postać prawdziwa, czy jednak fikcyjna. W 8 roku cesarz Oktawian August zesłał Owidiusza na Tomi, miała to być kara porządkowa, w której Owidiusz nie mógł opuszczać tego rejonu. Wyrok nigdy nie został złagodzony, a poeta zmarł poza swą ojczyzną. Przyczyną tej kary miały być kontrowersje i uważane za skandaliczne wówczas dzieła (szczególnie „Sztuka kochania”). Izolacja i postępująca depresja bez wątpienia miały wpływ na późniejsze dzieła autora. Sam Owidiusz mówił o sobie, że jest „Wergiliuszem elegii”, co ujął słowami „Lecz już dzisiaj elegia zawdzięcza mi tyle, Co Wergilemu epickie daktyle” (cytat pochodzi z poematu „Lekarstwa na miłość”). Cechą charakterystyczną dla poezji Owidiusza były krótkie, a treściwe zdania, jasność przekazu i klarowne opisywanie subiektywnych myśli i przeżyć. Zazwyczaj unikał zdań złożonych. Marcus Fabius Quintilianus – Kwintylian – był zagorzałym przeciwnikiem i krytykiem twórczości Owidiusza, nie odpowiadała mu jego maniera, nadużywanie puent i zaniechanie reguł. W Polsce poznaliśmy twórczość Owidiusza i jego utwory dzięki Gallowi Anonimi, już w XII wieku. Kronikarz stopniowo wprowadzał znajomość dzieł poety.
Słynne dzieła Owidiusza:
„Amores” – zbiór elegii erotycznych, „Sztuka kochania”, „Remedia Amoris, czyli Lekarstwa na miłość”, „Metamorfozy”, „Tristia”.
PODSUMOWANIE:
Elegia ma różne znaczenia w zależności od epoki literackiej. W starożytności był to utwór żałobny, bliski trenowi. W nowożytności terminem tym określamy również poważny, refleksyjno-wspomnieniowy utwór o miłości i śmierci. Również tematyka patriotyczna, polityczna i wojenna może być treścią elegii. Cechą wspólną jest natomiast bezpośredniość i subiektywizm podmiotu lirycznego – wyraża on swe uczucia wprost, z prostotą, szczerością i żalem. Wyróżniamy podział na elegie miłosne, patriotyczne, żałobne i żartobliwe (bardzo niewielka grupa). Elegia ma negatywny wydźwięk, niejednokrotnie ukazuje smutek, żal, tęsknotę, rozpacz. Jej celem jest przelanie targających autorem uczuć na papier, wzbudzenie empatii i dzielenie żalu z czytelnikiem. Charakter utworu często jest patetyczny i podniosły. Elegię zaliczymy do liryki. Współcześnie tematyka elegii jest istotniejsza niż trzymanie się zasad budowy. Najbardziej znanym starożytnym twórcą licznych elegii jest Owidiusz, ponadto ten gatunek tworzyli również: Solon, Kallinos z Efezu, Tibullus, Propercjusz, Tyrtajos, Archiloch, Mimneramos oraz John Milton, John Donne, Johann Wolfgang von Goethe, Aleksander Puszkin, Rainer Maria Rilke. Z polskich twórców elegii możemy wymienić: Jarosław Iwaszkiewicz, Klemens Janicki, Franciszek Karpiński, Krzysztof Kamil Baczyński, Cyprian Kamil Norwid, Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz, Władysław Broniewski, Czesław Miłosz i Zbigniew Herbert. Najbardziej znaną z kolei elegią w Polsce jest „Elegia o… [chłopcu polskim]” Baczyńskiego, w której autor poprzez jednostkę (tytułowego chłopca) opisuje los całego pokolenia zmuszonego do dorastania w czasie wojny. Lament do swego syna kieruje jego matka, która rozpacza nad faktem przymusowej walki i narażania życia jej dziecka. Utwór ma wydźwięk wręcz żałobny.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!