Epigramat – Gatunek literacki
Epigramat (inaczej epigram) wywodzi się z starogreckiego słowa epigramma (ἐπίγραμμα) oznaczającego „inskrypcja”. Jest to krótki utwór poetycki w formie aforyzmu, czyli złotej myśli, motta, sentencji – jednozdaniowej, lapidarnej wypowiedzi, która wyraża ogólną prawdę filozoficzną lub moralną. Jest zazwyczaj błyskotliwa i zaskakująca, czasami również zabawna. Epigramat wywodzi się z napisów informacyjnych zamieszczanych na grobach, pomnikach czy tak zwanych darach wotywnych w starożytnej Grecji. Te ostatnie to były religijne dary składane jako dowód wdzięczności lub w określonej intencji w miejscu pielgrzymek. Epigram był najczęściej dwuwierszem, pisany dystychem elegijnym. Dystych ten to strofa dwuwersowa o rymie parzystym (aa bb), a właściwie tylko (aa) o czym się przekonacie za chwilę. Jest najmniejszą istniejącą strofą poetycką. Oba wersy dystychu są podobne do siebie pod względem składni i treści. Epigramat jest jedną z najstarszych form literackich, istnieje już od co najmniej czternastu wieków.
Podobno najbardziej doskonały epigram zawiera tylko dwie linijki! Tak przynajmniej twierdził jeden z wczesnogreckich epigramatyków Kyryllos: tłum. Epigramat zawarty w dwóch linijkach jest pod każdym względem doskonały. Przekroczyłeś trzy? Nie epigramat, ale poemat układasz!” z „Antrologii Palestyńskiej”.
Z czasem wykształciło się parę rodzajów epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy i rytualny.
Epigramat wotywny był modlitwą zapisywaną na darze wotywnym (religijnym). Ten rodzaj epigramatu jest czasami zwany również religijnym. Moim zdaniem jest to szersza nazwa, jednak należy pamiętać, że wotum, votum odnosi się zarówno do wierzeń mitologii greckiej, innych wierzeń pogańskich, jak i do chrześcijaństwa. Jest to po prostu symboliczny przedmiot (wieszany na przykład na ołtarzu, świętym obrazie, posągu) w intencji błagalnej lub dziękczynnej.
Epigramat nagrobkowy, jak łatwo się domyślić, jest tekstem pisanym na płytach nagrobnych, w mauzoleum i tego typu miejscach. Zazwyczaj ma on uczcić pamięć po zmarłym, wychwalić jego na przykład odwagę lub pozwolić nam go zapamiętać. Taki epigramat to inaczej epitafia – napis nagrobny. To właśnie te rodzaje epigramów są najbardziej znane i to często one nam przychodzą na pierwszą myśl. Na pewno słyszeliście o Symonidesie z Keos. Jest to autor najsłynniejszego epogramatu. Został on napisany, aby uczcić poległych pod Termopilami:
„Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżym, jej syny,
wierni jej prawom do ostatniej godziny.”
Bardzo lubię w przypadku języków nie-łacińsko-alfabetowych podawać również orginalny zapis. W tym przypadku po grecku:
ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι
Epigramat okolicznościowy to epigramat pisany z jakiejś okazji, z powodu jakiegoś wydarzenia. W starożytności pisano takie epigramy na przykład na igrzyska olimpijskie. Epigramy okolicznościowe pisano również chcąc podsumować jakieś wydarzenie lub okazję (jak sama nazwa wskazuje).
„Muzyk Similos, przez całą noc grając na lirze,
uśmiercił wszystkich sąsiadów – prócz jednego Orygenesa.”
Leonidas z Aleksandri
„Córka pewnego gramatyka, gdy się z mężem złączyła w miłości,
zrodziła dziecię – w rodzaju męskim – żeńskim – nijakim…”
Palladas
Powyższe przykłady nie są rymowane ponieważ są tłumaczeniem.
Ostatnim, niespodziewanym i ciekawym rodzajem epigramatu jest epigramat rytualny. Do niego zaliczają się często zaklęcia. W Grecji pisano tak zwane „defixinones”, czyli zaklęcia spisywane na magicznych, ołowianych tabliczkach. W kulturze również często używamy takich dwuwierszy, gdy chcemy zaznaczyć, że to zaklęcie. Choćby w serii „Harry Potter”:
„Dźwięki harfy, wiatru szum
Wodo, wodo zmień się w rum!”
A w oryginale, po angielsku:
„Eye of rabbit, harp string ham,
Turn this water into ram”
Kolejnym „zaklęciem”, również z serii „Harry Potter” jest:
„Słońce, kwiatek, żądło, orzech,
Szczur ma w żółtym być kolorze!”
Są też epigramy nie podpadającą pod żadną z tych kategorii. Sama lubię jakiś napisać:
Mój autorski epigamat, na podstawie serii „Percy Jackson”. Nazwałam go „Wezwanie herosa”:
„Percy, Percy mój herosie, nie miej moich wezwań w nosie.
Co ma stać się, niech się stanie. Przybądź dziś na me wezwanie.”
Oraz drugi, bardziej chrześcijański:
„Pokaż się jak wino w Kaanie,
oraz powiedz: Jestem Panie!”
Jak widzicie, mam słabość do rymu -anie.
Poniżej zamieszczam parę nie moich epigramów.
„Dosyć pokuty za grzechy jest komu,
U kogo szpetna i zła żona w domu.”
Jan Gawiński
„Eutychos, ten wielki malarz, dwudziestu synów spłodził.
Ale nawet w nich nie osiągnął ani krzty podobieństwa.”
Lucyliusz, II wiek przed naszą erą. Nie ma rymu, bo to tłumaczenie.
Istnieje wiele gatunków podobnych do epigramatów. Jednym z nich jest fraszka, również jest to utwór o żartobliwym charakterze, zamknięty puentą, jednak jest nieco dłuższy od epigramatu. Powstała ona w renesansie. Jej najbardziej znanymi twórcami są: Adam Mickiewicz, Ignacy Krasicki i Jan Kochanowski. Pozwolę sobię przytoczyć ich najbardziej znane fraszki. Na pierwszy ogień pójdzie Jan Kochanowski z swoją fraszką „Na zdrowie”:
Ślachetne zdrowie,
Nikt się nie dowie,
Jako smakujesz,
Aż się zepsujesz.
Tam człowiek prawie
Widzi na jawie
I sam to powie,
Że nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droższego;
Bo dobre mienie,
Perły, kamienie,
Także wiek młody
I dar urody,
Mieśca wysokie,
Władze szerokie Dobre są, ale —
Gdy zdrowie w cale.
Gdzie nie masz siły,
I świat niemiły.
Klinocie drogi,
Mój dom ubogi
Oddany tobie
Ulubuj sobie!
Fraszkę tą przepisałam z Wolnych Lektur i gdy tylko weszłam na ich stronę internetową powitał mnie epigramat:
„Nie bądź wuj ponury,
wspieraj wolne lektury!”
Drugą fraszką będzie „Do gospodarza łysego” autorstwa Wacława Potockiego.
„Długom myślił, nie mogszy pojąć tajemnice.
Skądby łysy rzeczony; aż od łyska wice.
Czyż się nie tylko lecie, ale łyska zimie,
Kiedy, chociaż i w izbie, łysy czapkę zdymie?
Czasem deszcz, czasem znaczy łyskawica sucho:
Panie, przytulcie kołpak na oboje ucho,
Z ceromoniej kwitujem, każcie nosić wina,
Jeśli na sucho wasza łyska się łysina.”
I druga fraszka Jana Kochanowskiego „o żywocie ludzkim”:
„Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy.
Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszystko to minie jako polna trawa;
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom”
Kolejnym gatunkiem, który poniekąd wyszedł od epigramatu jest bajka. Bajka jest krótkim utworem literackich, który zawiera morał – pouczenie. Ważną jej częścią są alegorie. Bajki możemy podzielić na dwie kategorię, na dwa rodzaje: „bajka narracyjna” oraz „bajka epigramatyczna”. Ta pierwsza jest zbliżona do noweli, posiada krótką, łatwą do przyswojenia fabułę. Ta druga, epigramatyczna jest zbliżona (jak sama nazwa wskazuje) do epigramatu – krótsza, pozbawiona fabuły oraz cech epickich. Przed państwem bajka Ignacego Krasickiego, pod tytułem „Malarze”:
„Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:
Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty.
Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,
Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.
Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze?
Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.”
Również bajka Wielkiego Mistrza Ignacego Krasickiego pod tytułem „Szczur i kot”:
„Mnie to kadzą, rzekł hardzie do swego rodzeństwa,
Siedząc szczur na ołtarzu podczas nabożeństwa.
Wtem gdy się dymem kadzidł zbytecznych zakrztusił,
Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił.”
Przed ostatnią „córką” epigramatu tu zaprezentowaną będą figliki. Autorski gatunek literacki stworzony przez Mikołaja Reja. Figliki są krótkimi utworami wierszowanymi przedstawiającymi sytuację z życia szlacheckiego lub dworskiego w komiczny lub satyryczny sposób. Figliki są trudne do przedstawnienia, ponieważ są pisane bardzo starą staropolszczyzną. Poniżej zamieszczam lekko spolszczoną wersję figlika „Pani co dudka odmieniała.”:
„Pani przyniosła dudka pod fartuchem pstrego,
Drugiego w ręce miała owego srebrnego.
Jednemu stoiąc rzekła, odmieńcie mi dudka,
On iey rzucił trzy grosze, iako miła dupka.
A ona s fartucha pstrego wypuściła,
Iż widziała dubiela dobrze uczyniła.
Potymby był nie mieniał, snadź y na Derlatkę,
Bo trudno sklabiony ptak potym wpędzić w siatkę.”
Jak sami widzicie, czyta się to dość trudno, więc to będzie jedyny przykład figlika.
Ostatnim „pomysłem epogramatycznym” będą lepieje – również polski wynalazek, tym razem Wisławy Szymborskiej. Lepieje, zwane również lepiuchami są krótkimi, jednozdaniowymi wierszykami, składającymi się z dwóch wersów. Zazwyczaj są one nonsensowne i groteskowe, ale przy tym zabawne. Pierwszy wers rozpoczyna się zawsze słowem „Lepszy”, drugi słowem „niż” lub „niźli”. Każda linijka liczy sobie 8 sylab. Wyróżniamy lepieje gastronomiczne (kulinarne), czyli te pierwsze, oryginalne, od których się lepiejowa przygoda zaczęła, oraz lepieje hotelowe – te późniejsze. Pierwszy wers lepieja jest tragiczny, i stwierdza, że ta tragedia jest lepsza od czegoś pozornie nieszkodliwego w drugim wersie.
Przykład takiego „zwykłego, kulinarnego” lepieja mojego autorstwa:
„Lepiej mokre mieć skarpety
Niż tutejsze zjeść pulpety”
„Lepiej zgubić kolczyk cioci
niż zjeść tutaj kotlet koci”
I lepieje Wisławy Szymborskiej:
„Lepiej złamać obie nogi,
niż tutejsze zjeść pierogi”.
„Lepszy piorun na Nosalu,
niż pulpety w tym lokalu”
Pisanie takich wierszyków – lepieji jest miłe, proste i przyjemne, więc ludzie zaczęli wymyślać coraz to nowe ich wersje – dotyczące szkoły, pracy albo po prosty szeroko pojętego życia, znowu mojego autorstwa:
„Lepiej jest się napić tranu
niż mieć sprawdzian z oceanu”
„Lepiej wieść tu życie bacy
Niż co rano iść do pracy”
„Lepiej w sadzie nie mieć gruszek,
niż mnie miałby boleć brzuszek”
Jak widzicie w ostatnich przykładzie, czasem odchodzi się zasady tragedia-coś neutralnego.
Podsumowując epigramaty to szeroka część języka polskiego. Istnieje ich wiele rodzajów i jeszcze więcej powiązanych gatunków. Niesamowite jest to, jak bardzo te epigramatyczne wiersze się od siebie różnią. Jestem pewna że każdy znajdzie jakiś gatunek lub podgatunek epigramatu dla siebie.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!