Epitafium – Gatunek literacki
Epitafium w swoim pierwotnym znaczeniu to napis umieszczany na nagrobku lub pomniku, który miał na celu upamiętnienie albo oddanie czci zmarłemu. Samo słowo pochodzi z języka greckiego i oznacza „nad grobem”, „na kamieniu nagrobnym”.
Sama forma epitafium ukształtowała się już w V w. p.n.e. w starożytnych Atenach, podczas wojen toczonych z Persją. Pierwszym znanym autorem tego gatunku był Simonides z Kegoss, który stworzył elegię na pamiątkę wyczynu Greków w wojnie z Persami.
Epitafia cechowały się zwięzłością i zwykle stanowiły pochwałę na cześć zmarłego.
Treść tego utworu w postaci poetyckiej była zapisywana w formie dystychu elegijnego.
Nie używano w nim wprost słów mówiących o śmierci, chyba że chodziło o morderstwo.
Spośród zachowanych ze starożytności tekstów można podać poniższe przykłady:
„Tu złożono Leburde, mistrza gry scenicznej, który żył mniej więcej sto lat. Ileż razy umierałem!
Tak jednakże nigdy. O dobre zdrowie dla was wstawiam się u bogów”.
„Podejdź bliżej, przechodniu, i wypocznij chwilę. Nie godzisz się, odmawiasz? A jednak będziesz musiał tutaj wrócić”.
„Pewien jestem, że jutra nie ma”.
„Spoczywam tu ja, Florus, woźnica, dziecko jeszcze. Szybko chciałem pędzić, szybko stoczyłem się w ciemność.”
Powstaniu tej klasycznej wersji epitafiów – cechującej się powagą i patetyzmem – towarzyszył w tym samym czasie rozwój formy humorystycznej gatunku. Komiczny lub satyryczny utwór miał na celu przede wszystkim dostarczanie rozrywki, dzięki której łatwiej było oswoić lęk przed śmiercią.
Jako przykład można podać utwory łacińskiego poety Marcjalisa lub Antologię Palatyńską.
Epitafia pojawiały się w wierszach wypowiadanych podczas pogrzebów w celu okazania szacunku zmarłym i ich krewnym.
Na nagrobnym epitafium często znajdowały się również portrety zmarłych osób lub jakieś symbole, zwykle namalowane lub w formie płaskorzeźby.
Spośród zachowanych epitafiów interesujący przykład odnaleziono w Turcji, gdzie epigramat zawierał poza tekstem także znaki muzyczne stanowiące zapis linii melodycznej.
Epitafium oznacza również utwór literacki, sławiący zmarłego.
Niniejsze opracowanie ma za zadanie przybliżenie formy epitafium jako gatunku literackiego.
Stanowi on odmianę epigramu, tj. zwięzłego utworu poetyckiego zakończonego jakimś konceptem lub niespodziewaną puentą.
Epitafium zdobyło popularność zwłaszcza w okresie renesansu i baroku.
Utwór najczęściej był zbudowany według podziału na trzy części: comploratio oznaczające wyrażenie poczucia straty i żalu, laudatio czyli pochwała na cześć zmarłego oraz consolatio jako ukojenie żalu.
Epitafia w formie czysto literackiej były tworzone nie tylko na cześć osób istniejących naprawdę, ale także postaci fikcyjnych czy pojęć zupełnie abstrakcyjnych. Starożytni Grecy i Rzymianie tworzyli epitafia również ku pamięci zwierząt, takich jak: osły, ptaki czy konie.
W Polsce opisywany gatunek tworzyli już twórcy okresu renesansu, m.in. polsko-łacińscy poeci: Dantyszek czy Klemens Janicki.
Epitafium było tworzone również w języku polskim np. przez Jana Kochanowskiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czy Daniela Naborowskiego. Polskim odpowiednikiem nazwy „epitafium” w epokach dawnych był „nagrobek”.
Jak Kochanowski stworzył mnóstwo ciekawych epitafiów, które znajdują się we „Fraszkach”. Te literackie epitafia nie zostały napisane w celu umieszczenia ich na czyichś grobach, lecz dotyczyły m.in. postaci historycznych, którym poeta chciał oddać w ten sposób hołd. Jako przykład można wskazać utwór poświęcony Stanisławowi Strusiowi, który zginął w 1571 r. w bitwie pod Rastawicą z Tatarami. Poeta zawarł w epitafium jednocześnie pochwałę dla całego rodu Strusiów, którzy często walczyli i poświęcali życie w obronie ojczyzny. Przykład ten dowodzi tego, że epitafium mogło służyć różnym celom.
Spośród żartobliwych epitafiów stworzonych przez Kochanowskiego można wyróżnić „Nagrobek opiłej babie”, który jest napisany w formie dialogu pomiędzy grobem a przechodniami.
Utwór ten jest przykładem na to, że do powstania epitafium nie była konieczna czyjaś śmierć.
Polscy autorzy wzorowali się więc na starożytnych twórcach i kontynuowali tradycję gatunku.
W średniowiecznej Europie, za sprawą chrześcijaństwa, pogrzeby stały się przykładem kultu, w czasie których następowało przygotowanie do przejścia do życia pośmiertnego duszy zmarłego. Epitafia nagrobne zyskały wymiar religijny lub filozoficzny.
Wśród twórczości renesansowych poetów, którzy pisali epitafia dla arystokratów, podziw budzą m.in. grobowce Madyceuszy i Dantego, dodatkowo ozdobione rzeźbami Michała Anioła.
Również nazwiska słynnych generałów i władców były zapisywane na nagrobkach. Przykładem może być grób Tamerlana w Samarkandzie, który zawierał słowa: „Gdybym żył, cały świat drżałby”.
W Rosji dopiero w XIII w. powstawały pierwsze epitafia nagrobne, które zawierały imię zmarłego, jego zawód i oświadczenie z Ewangelii. W XVI w. bogatsi przedstawiciele społeczeństwa zaczęli zamawiać nagrobne teksty u poetów. Utwory te miały więc konkretnych autorów.
Przykład nagrobnego wersetu znajduje się na grobie Batiushkova: „Żadne inskrypcje nie są potrzebne do mojego kamienia, po prostu powiedz tutaj: to było i to nie jest!”
Z czasem tworzenie epitafiów zaczęło stanowić dochodowy biznes i pisany je także dla kupców czy „zwykłych” ludzi.
Współcześnie epitafia to krótkie stwierdzenia, w których rodzina wyraża swój smutek i ubolewanie nad śmiercią bliskiej osoby. Mogą być one napisane na nagrobku lub zawarte w nekrologu umieszczanym np. w gazecie. Niejednokrotnie są to znane sentencje, cytaty z filmów lub słowa słynnych osób.
W Związku Radzieckim epitafium jako gatunek literacki w zasadzie przestał istnieć, gdyż zupełnie zrezygnowano z napisów na grobach członków partii komunistycznych innych niż imię i nazwisko.
Po umożliwieniu społeczeństwu powrotu do korzystania z religii i Kościoła, pojawiły się znów epitafia. Nagrobne teksty wyrażały smutek i ból bliskich osób po śmierci kogoś dla nich ważnego.
Brzmiały one np. tak:
„Wydawało się, że jest to bardzo krótki wiek,
Ale w pamięci zawsze jesteś z nami
Umiłowani, drogi nam człowieku.
Nasz ból, którego nie możemy wyrazić słowami.”
Wiele epitafiów powstaje w hołdzie zmarłej matce, przez co dzieci wyrażają swój smutek i ból po jej śmierci. Niektórym ludziom niewątpliwie łatwiej pogodzić się ze stratą ukochanej osoby, gdy wyrażą słowami swoją miłość i tęsknotę, a ich słowa pozostaną na lata uwiecznione na grobie.
Przykładem epitafium żony dla męża może być:
„Wytrzyj łzę i pochyl głowę.
Kochający małżonek odpoczywa tutaj.
Ukończył ziemskie dni –
Dobry ojciec i wierny przyjaciel.”
Znane są jednakże liczne przypadki współczesnych epitafiów, które tworzone są z humorem. Jako kontrowersyjną formę używano ich w postaci reklamy albo anonsów matrymonialnych, np. „Tu leży Esther Wright, którą Bóg powołał do siebie. Jej niepocieszony małżonek Thomas Wright, najlepszy kamieniarz Ameryki, zrobił ten napis własnymi rękami i jest gotów zrobić to samo dla ciebie za 250 USD. ”
Wśród meksykańskich epitafiów można spotkać często czarny humor, tj.: „Pancrazio Juvenalis odpoczywa tutaj. Był wzorowym mężem, dobrym ojcem i złym elektrykiem.”
Interesujący i nietypowy tekst znajduje się na nagrobku Winstona Churchilla: „Jestem gotowy spotkać się ze Stwórcą. Ale czy Stwórcy udało się przygotować do spotkania ze mną – to kolejne pytanie ”.
Zaś znany naukowiec Ampere zażyczył sobie, aby na jego grobie umieścić napis: „wreszcie szczęśliwy”.
Spośród polskojęzycznych twórców epitafiów niewymienionych wcześniej w niniejszym opracowaniu, warto wskazać Wandę Chotomską, Mirona Białoszewskiego, Wisławę Szymborską czy Mariusza Parlickiego.
Epitafia są często traktowane jako typowy element wystroju architektonicznego wnętrza kościołów. W kościele Świętej Trójcy w Krakowie znajduje się takie artystyczne dzieło – epitafium Kallimacha wg modelu Wita Stwosza.
Warto wspomnieć również o wyjątkowej odmianie gatunku, jaką jest autoepitafium, które jest tworzone jeszcze za życia autora dla samego siebie.
Wśród artystów można wymienić np. rapera Nullo który stworzył utwór pt. „Epitafium” czy
Avi x Louis Villain, którzy nagrali utwór o tytule „Epitafium”.
Brytyjski zespół King Crimson skomponował piosenkę „Epitaph” na temat epitafium, zaś Judas Priest stworzyli utwór „Epitaph”. Na niemieckiej scenie muzycznej deathmetalowy zespół Necrophagist wydał album pt. „Epitaph”.
Jako przykłady bardziej współczesnych tekstów można przytoczyć poniższe cytaty:
„Przechodniu, wyjmij z teczki mózg elektronowy
i nad losem Szymborskiej podumaj przez chwilę.” (Wisława Szymborska, wiersz „Nagrobek”).
„Spieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą” (ks. Jan Twardowski, wiersz „Spieszmy się”).
„Ta kopuła, to hełm na głowę giganta. Niech spoczywa w spokoju.”(grób Napoleona Bonaparte).
Tu leży ten, kto leży, ale go z mogiły
„Nie sądź, gościu, raczej z cnót, które go zdobiły.
On to kapłan Febowy, którego uczony
Rym świadczy, że mu nie jest rówien znaleziony.” (Daniel Naborowski, epitafium ku czci Jana Kochanowskiego).
Biorąc pod uwagę powyższe, należy wskazać, że epitafium jako forma literacka pochodzi już ze starożytności i do dzisiaj zachowały się niektóre nagrobne teksty tworzone przez żyjących wówczas ludzi. Kontemplowanie śmierci i zaduma nad życiem wiecznym były domeną średniowiecza, kiedy to epitafia cieszyły się powodzeniem. Natomiast okres renesansu przyczynił się do rozkwitu epitafium jako gatunku literackiego, a liczne wiersze z tego okresu stanowią przykład rozwoju tej formy poetyckiej jako sztuki. W dzisiejszych czasach spotykamy się również z epitafiami w różnej formie. Nie ma wątpliwości, że jest to sposób na pożegnanie się z bliskimi nam zmarłymi osobami, a jednocześnie oddanie im czci i należnej pamięci. Pozostającym w żalu krewnym czy znajomym zmarłego z pewnością łatwiej jest pogodzić się z odejściem, gdy mają możliwość wyrażenia swoich myśli słowami, które pozostaną na wiele lat utrwalone.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!