Epitafium – Gatunek literacki

Epitafium w swoim pierwotnym znaczeniu to napis umieszczany na nagrobku lub pomniku, który miał na celu upamiętnienie albo oddanie czci zmarłemu. Samo słowo pochodzi z języka greckiego i oznacza „nad grobem”, „na kamieniu nagrobnym”.

Sama forma epitafium ukształtowała się już w V w. p.n.e. w starożytnych Atenach, podczas wojen toczonych z Persją. Pierwszym znanym autorem tego gatunku był Simonides z Kegoss, który stworzył elegię na pamiątkę wyczynu Greków w wojnie z Persami.
Epitafia cechowały się zwięzłością i zwykle stanowiły pochwałę na cześć zmarłego.
Treść tego utworu w postaci poetyckiej była zapisywana w formie dystychu elegijnego.
Nie używano w nim wprost słów mówiących o śmierci, chyba że chodziło o morderstwo.
Spośród zachowanych ze starożytności tekstów można podać poniższe przykłady:

„Tu złożono Leburde, mistrza gry scenicznej, który żył mniej więcej sto lat. Ileż razy umierałem!
Tak jednakże nigdy. O dobre zdrowie dla was wstawiam się u bogów”.

„Podejdź bliżej, przechodniu, i wypocznij chwilę. Nie godzisz się, odmawiasz? A jednak będziesz musiał tutaj wrócić”.

„Pewien jestem, że jutra nie ma”.

„Spoczywam tu ja, Florus, woźnica, dziecko jeszcze. Szybko chciałem pędzić, szybko stoczyłem się w ciemność.”

Powstaniu tej klasycznej wersji epitafiów – cechującej się powagą i patetyzmem – towarzyszył w tym samym czasie rozwój formy humorystycznej gatunku. Komiczny lub satyryczny utwór miał na celu przede wszystkim dostarczanie rozrywki, dzięki której łatwiej było oswoić lęk przed śmiercią.
Jako przykład można podać utwory łacińskiego poety Marcjalisa lub Antologię Palatyńską.

Epitafia pojawiały się w wierszach wypowiadanych podczas pogrzebów w celu okazania szacunku zmarłym i ich krewnym.

Na nagrobnym epitafium często znajdowały się również portrety zmarłych osób lub jakieś symbole, zwykle namalowane lub w formie płaskorzeźby.

Spośród zachowanych epitafiów interesujący przykład odnaleziono w Turcji, gdzie epigramat zawierał poza tekstem także znaki muzyczne stanowiące zapis linii melodycznej.

Epitafium oznacza również utwór literacki, sławiący zmarłego.
Niniejsze opracowanie ma za zadanie przybliżenie formy epitafium jako gatunku literackiego.
Stanowi on odmianę epigramu, tj. zwięzłego utworu poetyckiego zakończonego jakimś konceptem lub niespodziewaną puentą.
Epitafium zdobyło popularność zwłaszcza w okresie renesansu i baroku.

Utwór najczęściej był zbudowany według podziału na trzy części: comploratio oznaczające wyrażenie poczucia straty i żalu, laudatio czyli pochwała na cześć zmarłego oraz consolatio jako ukojenie żalu.

Epitafia w formie czysto literackiej były tworzone nie tylko na cześć osób istniejących naprawdę, ale także postaci fikcyjnych czy pojęć zupełnie abstrakcyjnych. Starożytni Grecy i Rzymianie tworzyli epitafia również ku pamięci zwierząt, takich jak: osły, ptaki czy konie.

W Polsce opisywany gatunek tworzyli już twórcy okresu renesansu, m.in. polsko-łacińscy poeci: Dantyszek czy Klemens Janicki.
Epitafium było tworzone również w języku polskim np. przez Jana Kochanowskiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czy Daniela Naborowskiego. Polskim odpowiednikiem nazwy „epitafium” w epokach dawnych był „nagrobek”.

Jak Kochanowski stworzył mnóstwo ciekawych epitafiów, które znajdują się we „Fraszkach”. Te literackie epitafia nie zostały napisane w celu umieszczenia ich na czyichś grobach, lecz dotyczyły m.in. postaci historycznych, którym poeta chciał oddać w ten sposób hołd. Jako przykład można wskazać utwór poświęcony Stanisławowi Strusiowi, który zginął w 1571 r. w bitwie pod Rastawicą z Tatarami. Poeta zawarł w epitafium jednocześnie pochwałę dla całego rodu Strusiów, którzy często walczyli i poświęcali życie w obronie ojczyzny. Przykład ten dowodzi tego, że epitafium mogło służyć różnym celom.

Spośród żartobliwych epitafiów stworzonych przez Kochanowskiego można wyróżnić „Nagrobek opiłej babie”, który jest napisany w formie dialogu pomiędzy grobem a przechodniami.
Utwór ten jest przykładem na to, że do powstania epitafium nie była konieczna czyjaś śmierć.

Polscy autorzy wzorowali się więc na starożytnych twórcach i kontynuowali tradycję gatunku.

W średniowiecznej Europie, za sprawą chrześcijaństwa, pogrzeby stały się przykładem kultu, w czasie których następowało przygotowanie do przejścia do życia pośmiertnego duszy zmarłego. Epitafia nagrobne zyskały wymiar religijny lub filozoficzny.

Wśród twórczości renesansowych poetów, którzy pisali epitafia dla arystokratów, podziw budzą m.in. grobowce Madyceuszy i Dantego, dodatkowo ozdobione rzeźbami Michała Anioła.

Również nazwiska słynnych generałów i władców były zapisywane na nagrobkach. Przykładem może być grób Tamerlana w Samarkandzie, który zawierał słowa: „Gdybym żył, cały świat drżałby”.

W Rosji dopiero w XIII w. powstawały pierwsze epitafia nagrobne, które zawierały imię zmarłego, jego zawód i oświadczenie z Ewangelii. W XVI w. bogatsi przedstawiciele społeczeństwa zaczęli zamawiać nagrobne teksty u poetów. Utwory te miały więc konkretnych autorów.
Przykład nagrobnego