Moralitet – Gatunek literacki
Moralitet to gatunek literacki powstały w epoce średniowiecza, a dokładniej w XIV w. Jak powszechnie wiadomo, epoka ta charakteryzowała się wzrostem religijności wśród ludzi. Znalazło to swoje odwołanie w literaturze, ponieważ większość dzieł tamtej epoki powstawała właśnie w oparciu o religię.
Moralitet jest jednym z odgałęzień dramatu średniowiecznego. Większość utworów należących do opisywanego przeze mnie gatunku literackiego była wystawiana jako sztuka teatralna. Najczęściej był to tekst filozoficzno – dydaktyczny, mający na celu skłonienie czytelnika do refleksji oraz pouczający.
Główną cechą charakterystyczną moralitetu jest tematyka. Dotyczy ona walki pomiędzy siłami dobra a siłami zła, w której nagrodą jest dusza człowieka; spraw ostatecznych, takich jak na przykład śmierć i życie po niej, wieczność. Część moralitetów dotyczyła przedśmiertnego życia bohatera. Utwory klasyfikowane jako opisywany przeze mnie gatunek literacki nierzadko podawały rozwiązania jak ludzie mogą zmienić swoje życie na lepsze. Czasami, człowiek musiał dokonać wyboru, którą ścieżką chce podążać. Miało to swoje odniesienie w głębokim uduchowieniu, które, jak już wspominałam, charakteryzowało społeczeństwo średniowiecza.
Kolejną ważną cechą średniowiecznego moralitetu jest główny bohater. Ma on charakter everymana. Oznacza to, że nie ma cech personalnych, takich jak osobowość, temperament, sytuacja materialna, inteligencja, wykształcenie, wygląd. Takie przedstawienie tej osoby miało na celu umożliwienie każdemu człowiekowi utożsamiać się z głównym bohaterem utworu. Dla ówczesnych pisarzy, bardzo ważne było to, aby każda osoba mogła spojrzeć na wydarzenia przedstawione przez pryzmat własnego życia i własnej osoby.
Innym istotnym elementem charakterystycznym moralitetu jest brak informacji na temat miejsca i czasu wydarzeń rozgrywających się w utworze. Miało to taki sam cel jak przedstawianie głównego bohatera jako everymana, o czym pisałam powyżej, czyli ułatwienie czytelnikowi adaptacji jego życia pod wydarzenia przedstawione w tekście.
Środkiem stylistycznym, który jest często używany przez pisarzy, w trakcie pisania średniowiecznego moralitetu jest uosobienie. Uosobione są najczęściej Dobro i Zło, Śmierć, Życie, Pycha, Skromność, Grzech, Czystość i tym podobne wartości. Miało to na celu łatwiejsze przekazanie trudnych i ostatecznych tematów osobom nawet ze znikomymi umiejętnościami i wykształceniem. Tak spersonifikowane cechy były przedstawiane pod maską alegorycznych postaci.
Średniowieczny moralitet najprężniej rozwijał się na zachodzie Europy, gdzie powstał. W Polsce możemy doszukać się tylko jednego takiego przykładu, o którym jednak opowiem w późniejszych akapitach.
Pierwszym zachowanym utworem o pewnych cechach moralitetu jest „The pride of life”, co znaczy tyle co „Duma życia”. Powstał on w 1337r. Od typowego średniowiecznego moralitetu różni się tym, że główny bohater nie jest uniwersalny dla wszystkich ludzi. Odpowiada on tylko schematowi ludzi pysznych, aroganckich i dumnych. Wyzywa Śmierć na pojedynek, który później przegrywa.
Kolejnym moralitetem, który chciałabym zaprezentować jest „La Moralité de Bien avisé, Mal avisé”, co w tłumaczeniu na polski oznacza „Moralność roztropnych i złych”. Mówi on o wyborze ścieżki życia. Są do wyboru dwie opcje: ścieżka „dobra”, pełna cnót, pobożnego życia, ale i też wyrzeczeń i pokory, prowadzi do zbawienia; oraz ścieżka „zła” z początku łatwa, lecz później coraz trudniejsza, pełna oszustw i kłamstw, prowadzi do zatracenia. Jak w typowym moralitecie poruszana jest tam kwestia wyboru pomiędzy dobrem, a złem, a bohaterowie są uniwersalni.
Jeszcze innym utworem zaliczającym się do opisywanego przeze mnie gatunku jest „Castel of Perseverance”, czyli „Zamek Wytrwałości”. W główne role tego moralitetu wcielają się uosobione wartości takie jak: Ludzkość, Bóg, Świat, Dobry Anioł, Diabeł, Siedem grzechów głównych, Śmierć. Dzieło opowiada historię niejakiego Mankinda, który z początku był próżny i spowity siłami zła, lecz chwilę przed śmiercią, aby uniknąć piekła zbacza ze wcześniej obranego kursu, i udaje się pod opiekę Cnót, Miłosierdzia i Pokoju do tytułowego Zamku Wytrwałości. Główny bohater, jak w przeważającej części moralitetów ma charakter uniwersalny.
Następnym utworem, zaliczającym się do grona moralitetów jest „La Moralité a cinq personnages”, co znaczy tyle co „Moralność ma pięć postaci”. Ta praca pisemna mówi nam o historii dwójki młodych pasterzy, którzy spotykają się ze Sprawiedliwością, we własnej osobie. Osądza ich ona o wyschnięcie Źródła Sprawiedliwości, lecz oni winę zrzucają na siebie nawzajem, na innych. W końcu wykonują polecenie Sprawiedliwości i źródło znowu tryska wodą. Jednakże, Paryżowi zostaje przydzielona funkcja pilnowania go. Po jego śmierci, to zajęcie przechodzić ma na miasto nazwane jego imieniem.
Sztandarowym przykładem średniowiecznego moralitetu jest angielski „Everyman”. Główny bohater po śmierci musi odbyć wędrówkę w kierunku jego dalszego życia. Niestety, zostaje opuszczony przez wszystkich swoich „przyjaciół”, będących spersonifikowanymi cnotami, oprócz Dobrych Uczynków. Niedługo potem dołączają do niego również Świadomość i Spowiedź. W międzyczasie walkę o jego duszę toczy Dobro i Zło. W końcu Everyman osiąga zbawienie. To dzieło jest jednym z najczęściej podawanych przykładów moralitetu, ponieważ ma wszystkie jego cechy gatunkowe takie jak: motyw spraw ostatecznych i psychomachii (walki Dobra ze Złem); uosobione i ukazane pod alegoryczną postacią cechy dobre i złe; brak elementów personalnych u głównego bohatera; brak informacji na temat czasu i miejsca akcji utworu.
Za inspirację do powyżej opisanego przeze mnie dzieła powszechnie uważa się niderlandzki „Elckerlijc”, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „Każdy”. Główny bohater w tym utworze również nie posiada żadnych cech personalnych, a w jego rolę może wcielić się każdy. Trudy wędrówki znosi wraz z uosobionymi cechami przedstawionymi w formie alegorii. Są to: Słuch, Węch, Wzrok, Dotyk, Smak, Przyjaciele, Dobre uczynki, Rodzina, Bogactwo, Rozum, Piękno i Mądrość.
Kolejnym moralitetem, który chciałabym dzisiaj przedstawić jest angielski utwór pod tytułem „Mankind”, czyli dosłownie „Ludzkość”. Opowiada on historię człowieka, który z początku wybiera życie zgodne z naukami Miłosierdzia, lecz niedługo wytrzymuje i w końcu ulega siłom zła: Modzie, Teraźniejszości, Nicości i diabłu Titvillusowi. Jednak, potem walczy o swoją duszę i znowu żyje w zgodzie z Miłosierdziem. Przedstawione w dziele cechy są alegorycznymi uosobieniami, jak w typowym moralitecie. Oprócz tego przy wystawianiu tej sztuki widać elementy współczesnego happeningu, ponieważ widoczna jest rola publiczności.
Jeszcze innym przykładem opisywanego przeze mnie gatunku literackiego jest „La Moralité de l’Homme pécheur”, co oznacza „Moralność człowieka grzesznego”. Mówi ona o życiu człowieka, który na pocżatku wiedzie cnotliwe życie, lecz po poznaniu pokus i poddaniu się im, wybiera złą drogę. Dopiero w obliczu śmierci uświadamia sobie jak wiele stracił i wraz z Pokutą i Wytrwałością próbuje z powrotem zejść na właściwe tory. Oczywiście, występują tu liczne alegorie i bohater nie ma cech personalnych.
Na polskim gruncie możemy doszukać się jednego moralitetu stworzonego w historycznej epoce średniowiecza i jest to utwór pod tytułem „Skargi umierającego”, który najprawdopodobniej jest tłumaczeniem czeskiej pieśni. O istnieniu tego dzieła dowiadujemy się z dwóch przekazów, które różnią się od siebie formą wypowiedzi. Przekaz płocki zapisany jest w formie pieśni, a wrocławski w formie dramatu (dialogi z podziałem na role). Przedstawia on historię człowieka, który w chwili śmierci uświadamia sobie jak wiele błędów popełnił w życiu. Z pomocą przychodzi mu Anioł Stróż, który przedstawia „receptę na odkupienie”: podział majątku, sakramenty święte, uregulowanie swoich spraw na ziemi. Jednakże w tym samym czasie na duszę tego człowieka czekają już siły zła.
W Polsce popularność moralitetu wzrosła już po zakończeniu się historycznej epoki średniowiecza. Jednym z twórców, który w swoim dziele opierał się o założenia moralitetu był Mikołaj Rej. Napisał on dramat „Kupiec”. Jest on napisany w duchu protestantyzmu. Główny bohater tego utworu staje w nim przed Bogiem i opisuje całe swoje życie, swoje dobre i złe uczynki. Jak przystało na taki utwór, bohater nie ma cech personalnych. Całe dzieło podkreśla co jest potrzebne do zbawienia według nauk Marcina Lutra.
Innym przykładem polskiego utworu, który można określić jako opisywany przeze mnie gatunek literacki jest „Komedyja Justyna i Konstancyjej”. Przedstawia ona historię dwóch młodych osób, które zostają postawione przed wyborem drogi życiowej, którą chcą podążać. W utworze jest obecny także motyw psychomachii oraz alegoryczne przedstawienie cnót i występków.
W epoce romantyzmu również można było zauważyć nieco inspiracji moralitetem. Między innymi w „Dziadach” Adama Mickiewicza. W jednej ze scen istnieje motyw psychomachii. Przejawia się to w walce o duszę Konrada sił dobra z siłami zła.
Typowe moralitety można nawet odszukać w bliższych nam epokach. Takim przykładem jest sztuka Austriaka Hugo von Hoftmannsthal pod tytułem „Jedermann”. Wzoruje się ona na średniowiecznych moralitetach angielskich takich jak „Everyman”. Od 1911 r. jest regularnie wystawiana w teatrze i doczekała się aż ośmiu ekranizacji.
Niewątpliwie moralitet zalicza się do tej grupy gatunków literackich, która przetrwała próbę czasu a jej kariera nie zakończyła się na epoce, w której powstała. Podsumowując: moralitetem można nazwać utwór, w którym: jest obecny motyw psychomachii i spraw ostatecznych; posiada alegorycznie uosobione cechy, wartości; główny bohater ma charakter everymana, czyli jest uniwersalny, każdy może się z nim porównać. Utwory będące opisywanym przeze mnie gatunkiem literackim najczęściej miały charakter religijny, co jest spowodowane wzrostem religijności wśród społeczeństwa średniowiecza.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!