Poemat dygresyjny – Gatunek literacki

Poemat dygresyjny obok ballady, powieści poetyckiej, dramatu romantycznego i sonety został stworzony w epoce romantyzmu. Jest więc dobrym przykładem romantycznego „nadgatunku”, czyli utworu, który nie ogranicza pisarza, łączy w sobie cechy innych istniejących już gatunków literackich. Tego właśnie potrzebowali romantycy, którzy w swojej twórczości próbowali wykorzystać do maximum swoje ambicje artystyczne.

Jako twórcę poematu dygresyjnego powszechnie uważa się angielskiego romantyka Georga Gordona Byrona. Był on jednym z najwybitniejszych pisarzy swojej epoki. Dzięki swojemu temperamentowi oraz innym niż większość społeczeństwa poglądom, którym dał upust w swojej twórczości, stał się wzorem do naśladowania, wzorem dla innych romantyków. Stworzył wzór bohatera romantycznego, zwany bajronizmem. Polegał on na przedstawieniu bohatera jako buntownika dążącego w osamotnieniu do osiągnięcie celu politycznego lub społecznego.

Poemat dygresyjny tak jak inne dzieła romantyzmu, będące romantycznymi „nadgatunkami” łączy w sobie cechy innych, istniejących wcześniej form wypowiedzi pisemnej. W tym przypadku są to epika, liryka oraz wypowiedź dyskursywna. W tym miejscu należałoby się wyjaśnienie jakie cechy opisywany przeze mnie gatunek literacki posiadł od każdego z nich. Mianowicie, od epiki: obecność narratora oraz fabuły; od liryki: postać dłuższego utworu wierszowanego; od wypowiedzi dyskursywnej: swoisty dialog narratora z czytelnikiem.

Kompozycja poematu dygresyjnego jest nadzwyczaj luźna, w czym widać inspirację twórczością Sterna. Tworzą ją poszczególne epizody, które łączy główny wątek podróży bohatera. Dodatkowo są one poprzerywane komentarzami narratora. Dlatego też fabuła nie jest zbyt rozbudowana, tak jak to ma się w przypadku typowej wypowiedzi epickiej.

Narrator w opisywanym przeze mnie gatunku literackim wysuwa się przed fabułę. Ma on pełną kontrolę nad sytuacjami opisywanymi w utworze przez co podkreśla ich fikcyjność. Dodatkowo, posługuje się licznymi dygresjami, czyli wtrąceniami zbyt niezwiązanymi z głównym wątkiem utworu. Nierzadko dawało to autorowi pole do wyrażania swoich poglądów na ważne tematy polityczne, gospodarcze, społeczne, obyczajowe bądź filozoficzne. Niekiedy pojawiają się również aluzje do współczesności. Narrator często jest żartobliwy, a nawet złośliwy, co opiera się na wzorze poematów Ariosta i heroikomicznych. Do tego postać narratora zwraca się bezpośrednio do czytelnika, jakby był jego potencjalnym rozmówcą. Nie obywa się tutaj bez licznych polemizowań oraz rozpraw z osobami o innych poglądach.

Główny bohater poematu dygresyjnego najczęściej jest podobny do jednego z pięciu wzorców postaw bohaterów romantycznych. Te postawy to: bajronizm, bohater prezentujący inne poglądy niż reszta społeczeństwa, obsesyjny, uciekający przed trudną przeszłością, posępny, mroczny; faustyzm, bohater za wszelką cenę dążący do odkrycia, poznania otaczającego go świata, aby to osiągnąć nie waha się sprzymierzyć ze złem; werteryzm, bohater o wielkiej wyobraźni, zraniony emocjonalnie, nienawidzący niesprawiedliwości; tytanizm i prometeizm, bohater, który odwraca się od Boga w imię ludzkości, przedkłada dobro ogólne nad dobro poszczególnej osoby, jest litościwy i wierzący w lepsze jutro; wallenrodyzm, bohater, który dla większego dobra jest gotowy łamać wszelkie zasady moralne.

Do tego, romantycy w swoich dziełach, w tym poematach dygresyjnych, posługiwali się tzw. „ironią romantyczną”. Polegała ona na podchodzeniu z dystansem do wielu rzeczy oraz podkreślaniu wyższości osoby posługującej się ironią nad podmiotem wyśmiewanym. Pisarze epoki romantyzmu często posługiwali się tym, aby nie ukazywać bardziej tragicznego oblicza.

Pierwszymi poematami dygresyjnymi były utwory twórcy gatunku, czyli Georga Gordona Byrona. Do takich należał utwór pod tytułem: „Wędrówki Childe Harolda”. Opowiada on o podróży głównego bohatera, na którą wyrusza z powodu skłócenia z resztą społeczeństwa. Jest więc to typowy bohater bajroński. Niestety, po podróży Harold dalej nie odnalazł swojego życiowego celu. Dodatkowo, jak każdy poemat dygresyjny, utwór posiada liczne uwagi narratora niezwiązane z wędrówką bohatera. Kolejnym utworem Byrona, który jest poematem dygresyjnym jest „Don Juan”. Opowiada on historię hiszpańskiego szlachcica, który za niedozwolony romans zostaje wysłany z Hiszpanii do Kadeksu. Ucieka stamtąd na statku, lecz gdy zaczyna doskwierać głód, członkowie załogi dopuszczają się kanibalizmu. Juan jako jedyny dociera na wyspę, gdzie zakochuje się w dziewczynie o imieniu Hajdea. Niestety, temu związkowi nie jest przychylny jej ojciec pirat i szlachcic zostaje zesłany do Imperium Osmańskiego, gdzie zostaje wystawiony na targu niewolników. Kupuje go tam sułtanka, która obdarzyła go miłością, jednak gdy okazuje się, że Juan nie czuje tego samego karze utopić go w Bosforze. Następnie rozgrywa się wojna, w wyniku której szlachcic przedostaje się do Rosji. Po pobycie tam wyrusza w podróż. Ostatnim punktem na jego mapie jes