Poemat dygresyjny – Gatunek literacki
Poemat dygresyjny obok ballady, powieści poetyckiej, dramatu romantycznego i sonety został stworzony w epoce romantyzmu. Jest więc dobrym przykładem romantycznego „nadgatunku”, czyli utworu, który nie ogranicza pisarza, łączy w sobie cechy innych istniejących już gatunków literackich. Tego właśnie potrzebowali romantycy, którzy w swojej twórczości próbowali wykorzystać do maximum swoje ambicje artystyczne.
Jako twórcę poematu dygresyjnego powszechnie uważa się angielskiego romantyka Georga Gordona Byrona. Był on jednym z najwybitniejszych pisarzy swojej epoki. Dzięki swojemu temperamentowi oraz innym niż większość społeczeństwa poglądom, którym dał upust w swojej twórczości, stał się wzorem do naśladowania, wzorem dla innych romantyków. Stworzył wzór bohatera romantycznego, zwany bajronizmem. Polegał on na przedstawieniu bohatera jako buntownika dążącego w osamotnieniu do osiągnięcie celu politycznego lub społecznego.
Poemat dygresyjny tak jak inne dzieła romantyzmu, będące romantycznymi „nadgatunkami” łączy w sobie cechy innych, istniejących wcześniej form wypowiedzi pisemnej. W tym przypadku są to epika, liryka oraz wypowiedź dyskursywna. W tym miejscu należałoby się wyjaśnienie jakie cechy opisywany przeze mnie gatunek literacki posiadł od każdego z nich. Mianowicie, od epiki: obecność narratora oraz fabuły; od liryki: postać dłuższego utworu wierszowanego; od wypowiedzi dyskursywnej: swoisty dialog narratora z czytelnikiem.
Kompozycja poematu dygresyjnego jest nadzwyczaj luźna, w czym widać inspirację twórczością Sterna. Tworzą ją poszczególne epizody, które łączy główny wątek podróży bohatera. Dodatkowo są one poprzerywane komentarzami narratora. Dlatego też fabuła nie jest zbyt rozbudowana, tak jak to ma się w przypadku typowej wypowiedzi epickiej.
Narrator w opisywanym przeze mnie gatunku literackim wysuwa się przed fabułę. Ma on pełną kontrolę nad sytuacjami opisywanymi w utworze przez co podkreśla ich fikcyjność. Dodatkowo, posługuje się licznymi dygresjami, czyli wtrąceniami zbyt niezwiązanymi z głównym wątkiem utworu. Nierzadko dawało to autorowi pole do wyrażania swoich poglądów na ważne tematy polityczne, gospodarcze, społeczne, obyczajowe bądź filozoficzne. Niekiedy pojawiają się również aluzje do współczesności. Narrator często jest żartobliwy, a nawet złośliwy, co opiera się na wzorze poematów Ariosta i heroikomicznych. Do tego postać narratora zwraca się bezpośrednio do czytelnika, jakby był jego potencjalnym rozmówcą. Nie obywa się tutaj bez licznych polemizowań oraz rozpraw z osobami o innych poglądach.
Główny bohater poematu dygresyjnego najczęściej jest podobny do jednego z pięciu wzorców postaw bohaterów romantycznych. Te postawy to: bajronizm, bohater prezentujący inne poglądy niż reszta społeczeństwa, obsesyjny, uciekający przed trudną przeszłością, posępny, mroczny; faustyzm, bohater za wszelką cenę dążący do odkrycia, poznania otaczającego go świata, aby to osiągnąć nie waha się sprzymierzyć ze złem; werteryzm, bohater o wielkiej wyobraźni, zraniony emocjonalnie, nienawidzący niesprawiedliwości; tytanizm i prometeizm, bohater, który odwraca się od Boga w imię ludzkości, przedkłada dobro ogólne nad dobro poszczególnej osoby, jest litościwy i wierzący w lepsze jutro; wallenrodyzm, bohater, który dla większego dobra jest gotowy łamać wszelkie zasady moralne.
Do tego, romantycy w swoich dziełach, w tym poematach dygresyjnych, posługiwali się tzw. „ironią romantyczną”. Polegała ona na podchodzeniu z dystansem do wielu rzeczy oraz podkreślaniu wyższości osoby posługującej się ironią nad podmiotem wyśmiewanym. Pisarze epoki romantyzmu często posługiwali się tym, aby nie ukazywać bardziej tragicznego oblicza.
Pierwszymi poematami dygresyjnymi były utwory twórcy gatunku, czyli Georga Gordona Byrona. Do takich należał utwór pod tytułem: „Wędrówki Childe Harolda”. Opowiada on o podróży głównego bohatera, na którą wyrusza z powodu skłócenia z resztą społeczeństwa. Jest więc to typowy bohater bajroński. Niestety, po podróży Harold dalej nie odnalazł swojego życiowego celu. Dodatkowo, jak każdy poemat dygresyjny, utwór posiada liczne uwagi narratora niezwiązane z wędrówką bohatera. Kolejnym utworem Byrona, który jest poematem dygresyjnym jest „Don Juan”. Opowiada on historię hiszpańskiego szlachcica, który za niedozwolony romans zostaje wysłany z Hiszpanii do Kadeksu. Ucieka stamtąd na statku, lecz gdy zaczyna doskwierać głód, członkowie załogi dopuszczają się kanibalizmu. Juan jako jedyny dociera na wyspę, gdzie zakochuje się w dziewczynie o imieniu Hajdea. Niestety, temu związkowi nie jest przychylny jej ojciec pirat i szlachcic zostaje zesłany do Imperium Osmańskiego, gdzie zostaje wystawiony na targu niewolników. Kupuje go tam sułtanka, która obdarzyła go miłością, jednak gdy okazuje się, że Juan nie czuje tego samego karze utopić go w Bosforze. Następnie rozgrywa się wojna, w wyniku której szlachcic przedostaje się do Rosji. Po pobycie tam wyrusza w podróż. Ostatnim punktem na jego mapie jest Anglia. Poznaje tam Adelinę, która próbuje go zeswatać. On jednak zakochuje się w Aurorze. Nie znamy finału tej znajomości. Dodatkowo, to dzieło składa się z poszczególnych epizodów luźno połączonych ze sobą. W tym utworze podobnie mamy do czynienia z bohaterem bajrońskim.
Kolejnym poematem dygresyjnym, który chciałabym omówić jest „Eugeniusz Oniegin” Aleksandra Puszkina. Utwór opowiada o życiu Eugeniusza Oniegina, który jest zawiedziony światem. W celu znalezienia sensu życia wyrusza nawet na wieś, ale i tak go nie znajduje. Z początku odrzuca on miłość Tatiany, lecz niedługo potem odkrywa jej atuty i zakochuje się w niej. Niestety, jest już za późno. W trakcie akcji wdaje się również w konflikt z poetą Leńskim, który ginie w trakcie walki. Czytając ten poemat możemy zobaczyć panoramę ówczesnej Rosji. W dziele nie doszukamy się rozbudowanej fabuły, za to znajdziemy dygresje i kluczową pozycję narratora, co wskazuje na przynależność do opisywanego przeze mnie gatunku literackiego. W utworze mamy do czynienia z pomieszaniem bohatera faustowskiego z bohaterem bajrońskim.
Innym przykładem poematu dygresyjnego będzie „Maryna” Słowaka Andreja Sládkoviča. Jest to poemat o charakterze nieco autobiograficznym, ponieważ dotyczy wydarzeń, które naprawdę wydarzyły się w życiu autora. Utwór opowiada historię miłości Andreja do Maríny, która nie może się spełnić ze względu na różne statusy majątkowe i pozycje społeczne zakochanych. Autor w dygresjach porusza kwestie: miłości do Słowacji oraz młodego wieku.
Polskim twórcą, który jako pierwszy podejmie się pisania poematu dygresyjnego będzie Juliusz Słowacki. Najbardziej znane to „Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu” oraz „Beniowski”. W tym pierwszym autor opisuje swoją podróż. Nie brakuje tu opisów ludowych zwyczajów oraz krajobrazów orientalnych. W utworze istnieją również dygresje, w których autor dzieli się swoimi przemyśleniami. Na przynależność do opisywanego przeze mnie gatunku wskazuje motyw wędrówki obecny w utworze oraz dygresje. Natomiast, w „Beniowskim” Słowacki pochyla się nad historią szlachcica Maurycego Beniowskiego. Ten utwór jako sam w sobie jest istnym wzorem poematu dygresyjnego. Można w nim dostrzec wszystkie jego cechy. Pisarz, będący jednocześnie narratorem, pokazuje swoją wyższość nad losami bohaterów oraz dodaje liczne dygresje dotyczące różnych dziedzin życia. I nie chodzi tu tylko o przedstawianie swoich poglądów na tematy polityczne, społeczne, gospodarcze, ale także o dzielenie się przemyśleniami na temat własnego, prywatnego życia. Dodatkowo, co jest cechą gatunkową poematu dygresyjnego, fabuła nie jest zbyt rozbudowana i narrator zwraca się bezpośrednio do czytelnika pytając na przykład co by zrobił, gdyby znalazła się w takiej samej sytuacji jak przedstawieni bohaterowie. Dzięki wręcz mistrzowskiemu i wzorcowemu napisaniu tego poematu „Beniowski” jest stawiany na równi z poematami dygresyjnymi Georga Gordona Byrona.
Kolejnym twórcą, który na gruncie polskim tworzył poematy dygresyjne był Włodzimierz Stebelski. Ten pisarz większość swoich dzieł publikował w języku ukraińskim. Jego utworem, który mógłby zostać sklasyfikowany jako opisywany przeze mnie gatunek literacki jest niewątpliwie „Roman Zero”. Tytuł tego utworu pochodzi od pseudonimu artystycznego jakim posługiwał się Włodzimierz Stebelski. Dzieło jest swoistym poematem autobiograficznym, gdzie fabuła opiera się na przeżyciach osobistych autora. Można tu także zauważyć momenty, w których autor zwraca się bezpośrednio do czytelnika. Istnieją także dygresje luźno powiązane z główną osią fabuły.
Ostatnią poetką, którą zamierzam dzisiaj przedstawić, i która pisała poematy dygresyjne jest Maria Konopnicka i napisany przez nią utwór „Imagina”. Opowiada on historię młodzieńca Lucyla, który jest ślepo zapatrzony w tytułową Imaginę. Bohaterka ta jest symbolem ironii losu oraz tęsknoty. Konopnicka wolne przestrzenie wypełnia dygresjami, w których przedstawia swoje poglądy na sprawy światopoglądowe. Krytykuje ona wyższe warstwy społeczne takie jak dawna szlachta i współczesna burżuazja.
Niestety, popularność poematu dygresyjnego jako formy literackiej zakończyła się wraz z końcem epoki romantyzmu. Niemniej, niektórzy poeci podejmowali próby przywrócenia do łask tego też gatunku. Uczynił to na przykład Julian Tuwim pisząc „Kwiaty Polskie”. W „swojej” epoce poemat dygresyjny, cieszył się sporym zainteresowaniem, ponieważ dawał możliwość wyrażenia swoich opinii.
Podsumowując: poemat dygresyjny to taka forma literacka, w której obok fabuły występują liczne dygresje, ukazujące światopogląd autora. Cechą charakterystyczną tego gatunku literackiego jest pierwszoplanowa postać narratora, który: podkreśla fikcyjność wydarzeń opisanych w utworze, ma nad nimi pełną kontrolę, prowadzi dialog z czytelnikiem, traktując go jako swojego rozmówcę, posługuje się wyżej wspomnianymi dygresjami. Do najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku należą George Gordona Byron oraz Juliusz Słowacki.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!