błędnik czy błendnik

Wchodząc w labirynt polskiej ortografii, natrafiamy na zakręt z pozoru prosty: czy piszemy błędnik, czy błendnik? Odpowiedź jest jednoznaczna – jedynie forma z ę jest poprawna, choć błądzenie w tej kwestii bywa częstsze, niż sądzimy. Dlaczego? Spójrzmy na to słowo jak na prawdziwy labirynt etymologiczny.

Dlaczego „błędnik” ma więcej wspólnego z błądzeniem niż z błonami?

Sekret tkwi w prasłowiańskim rdzeniu *blǫd-, który dał początek czasownikowi błądzić. To właśnie od niego – poprzez dodanie przyrostka -nik – powstała nazwa struktury odpowiedzialnej za… orientację w przestrzeni. Paradoksalnie, ten sam wyraz, który oznacza miejscowe zawroty głowy, sam potrafi wprowadzić w ortograficzny zawrót głowy. Wystarczy zapomnieć, że historyczne ǫ (tzw. jotowane o) przeszło w polszczyźnie w ę, nigdy zaś w zwykłe e.

Czy „błendnik” może być uważany za regionalizm?

Choć w niektórych gwarach spotyka się formy typu błendzić zamiast błądzić, w standardowej polszczyźnie takie warianty nie mają prawa bytu. Ciekawostka: w XIX-wiecznych podręcznikach anatomii pojawiały się czasem obie formy obok siebie, co świadczy o dawnym zamieszaniu. Dziś jednak tylko błędnik figuruje w słownikach, podczas gdy błendnik trafił do kategorii ortograficznych upiorów – słów-widm, które straszą w internecie.

Jak rozpoznać ortograficznego Minotaura?

Wyobraź sobie scenę z horroru językowego: bohater wpada do mrocznej jaskini, na ścianach której migoczą napisy błendnik i błędnik. By przeżyć, musi wybrać właściwą drogę. Ratunkiem okazuje się… śpiew greckich chórów! W końcu greckie labyrinthos (labirynt) i polski błędnik łączy więcej, niż się wydaje – oba słowa opisują przestrzenie, w których łatwo zgubić orientację.

Czy istnieją sytuacje, gdy „błendnik” byłby dopuszczalny?

Tylko w jednym przypadku: gdy pisarz celowo stylizuje tekst na gwarę lub tworzy neologizm artystyczny. Przykład? W wierszu współczesnego poety czytamy: „W uszach mi huczy błendnik przeklęty/Co miesza strony świata i końce święte”. To świadomy zabieg, nie zaś niewiedza – podobnie jak Joyce’owskie eksperymenty z językiem w Finnegans Wake.

Od medycyny do literatury: labirynty znaczeń

W powieści Imię róży Umberta Eco biblioteka-classis to prawdziwy błędnik dla intruzów. Autor mógłby równie dobrze opisać ludzkie ucho wewnętrzne – obie struktury łączy genialna, skomplikowana architektura. Ciekawie wykorzystał to Stanisław Lem w Głosie Pana, gdzie porównuje kosmiczne sygnały do „błędników Wszechświata”. Każda z tych metafor cementuje w pamięci zasadę: tam, gdzie jest mowa o plątaninie dróg lub znaczeń, króluje ę.

Jak zapamiętać różnicę dzięki… kuchni molekularnej?

Wyobraź sobie, że błędnik to danie z „ząbkiem czosnku” (ę), podczas gdy błendnik to potrawa z „enigmatycznym składnikiem” (en). Albo: gdy kręcisz się jak frytka w gorącym oleju, twój zmysł równowagi (błędnik) przypomina właśnie to wirowanie. Takie absurdalne skojarzenia działają lepiej niż suche regułki!

Błędne koło etymologiczne

W XVII wieku Jan Aleksander Gorczyn w Anatomii cielesnej pisał o „błędniku jako przyrządzie do błądzenia zmysłów”. To piękne uzasadnienie historyczne: skoro narząd wprawia nas w błąd przy zawrotach głowy, sam musi zawierać w sobie błąd – a konkretnie jego prasłowiański odpowiednik z nosówką. Współczesna fonetyka płata tu figla: wymawiając szybko błędnik, rzeczywiście możemy słyszeć coś na kształt „błenik”, ale pisownia wciąż trzyma się korzeni.

Czy zwierzęta mają swoje błędniki?

Oto zabawny paradoks: gdy kot goni własny ogon, jego błędnik działa bez zarzutu, podczas gdy nasz (ludzki) często zawodzi przy próbie napisania tego słowa. Biolodzy mawiają żartobliwie, że delfiny nigdy nie popełnią błendnika ortograficznego, bo ich narząd równowagi jest… zanurzony w wodzie. To oczywiście językowy żart, ale uwidaczniający związek między fizyczną a językową nieomylnością.

Błędnik w popkulturze: od Hitchcocka do memów

W filmie Zawrót głowy Hitchcocka każdy zawrót kamery to hołd dla ludzkiego błędnika. Gdyby reżyser żył w erze internetu, pewnie nakręciłby horror o duchu błendnika prześladującym fora dyskusyjne. Tymczasem współczesne memy często zestawiają obrazki labiryntów z podpisem: „Twój błędnik, gdy próbujesz pisać to słowo poprawnie”. To dowód, że nawet w kulturze masowej świadomość ortograficznej pułapki jest żywa.