dużą literą czy z dużej litery

Czy napiszemy „dużą literą” jak miłość, czy „z dużej litery” jak zaklęcie?

W potyczkach z polską ortografią zwycięża tylko jedna forma: dużą literą. Ta błyskotliwa konstrukcja językowa, niczym szpada w ręku wprawnego szermierza, rozcina wszelkie wątpliwości. Tymczasem z dużej litery to językowy fałszywy przyjaciel, który czai się w cieniu, by wprowadzić nas w zakłopotanie.

Dlaczego „z dużej litery” brzmi jak językowa pułapka?

Wyobraź sobie, że próbujesz otworzyć drzwi kluczem od piwnicy – dokładnie tak działa błąd w tej konstrukcji. Przyimek „z” wymusza dopełniacz („czego?”), ale w wyrażeniu „pisać coś jak?” potrzebujemy narzędnika („czym?”). Gdy Jan Kochanowski pisał „Pieśń świętojańską o sobótce”, na pewno użyłby formy dużą literą, choćby dla podkreślenia majestatu przyrody.

Czy można „z dużej litery” przekuć w literacką metaforę?

W powieści „Lalka” Prusa, gdy Wokulski pisze list do Izabeli, każdy tytuł grzęźnie mu w gardle jak nieprzełknięte wyznanie. Gdyby autor chciał opisać jego wahania, mógłby napisać: „Kaligrafował jej imię dużą literą, jakby każda krzywa litera miała dźwigać ciężar jego uczuć”. Tymczasem forma błędna brzmiałaby jak nieudolny gest urzędnika wpisującego nazwisko w rejestr.

Jak współcześni pisarze igrają z tą konstrukcją?

Olga Tokarczuk w „Księgach Jakubowych” używa dużą literą jako narzędzia sacrum, podkreślając tym boskie imiona. Gdyby jednak napisała „z dużej litery”, zabrzmiałoby to jak techniczny opis czcionki w średniowiecznym manuskrypcie. W filmie „Boże Ciało” Jana Komasy główny bohater, udając księdza, musiałby pisać wszystkie sakramentalne określenia dużą literą – jak rycerz dobierający odpowiednią zbroję do bitwy.

Czy memy internetowe pomagają zapamiętać poprawną formę?

Wiralowy obrazek z kotem trzymającym tabliczkę „Pisz mi tak, jakbyś stawiał pomniki – zawsze dużą literą” pokazuje, jak żywa jest ta konstrukcja w kulturze masowej. Tymczasem screen z czatu, gdzie ktoś prosi: „Napisz to z dużej litery, żeby ładniej wyglądało”, stał się symbolem językowych wpadek wśród influencerów. Popularny stand-uper żartuje: „Mówię do was dużą literą, bo krzyczę przez szacunek!”

Jak historia języka tłumaczy tę różnicę?

W XVI-wiecznych „Nowych Atenach” Benedykta Chmielowskiego znajdziemy zapis: „Imyoná swięte pisać máją bydz Wielgiemi Literami”. Przez wieki „wielka litera” konkurowała z „dużą”, aż w XIX wieku ta druga formuła zatriumfowała w urzędowych dokumentach. Ciekawe, że w listach Chopina do George Sand pojawia się już wyłącznie dużą literą, co może świadczyć o szybkiej adaptacji nowej normy przez elitę.

Czy w innych językach istnieje podobny dylemat?

Niemiecki „Großbuchstabe” i angielski „capital letter” nie dają pola do podobnych błędów, co czyni polską konstrukcję wyjątkowo podstępną. Rosyjski писа́ть прописны́ми буквами (pisać wielkimi literami) przypomina naszą archaiczną formę, co może być pułapką dla tłumaczy. Tymczasem w dialekcie śląskim usłyszymy czasem: „Pisz tyn tekst s dużyj litery”, co jest żywym śladem językowej ewolucji.

Jak mistrzowie polszczyzny wykorzystują tę konstrukcję?

Wisława Szymborska w wierszu „Niektórzy lubią poezję” gra konwencją: „Niektórzy – czyli nie wszyscy. Nawet nie większość wszystkich, ale mniejszość. Nie licząc szkół, gdzie się musi, i samych poetów, będzie tych osób dużą literą piszących może dwie na tysiąc”. Tu forma staje się metaforą wyjątkowości, podczas gdy błąd zniszczyłby delikatną ironię wersu.

Czy współczesna technologia wzmacnia poprawną formę?

Gdy wpiszesz w edytorze tekstu „Caps Lock”, automatyczne sprawdzanie pisowni podkreśli na czerwono „z dużej litery” w zdaniu: „Nazwisko wpisz z dużej litery”. To jak cyfrowy strażnik tradycji językowych. W grach komputerowych typu „Wiedźmin 3”, gdy Geralt odczytuje stare manuskrypty, napisy dużą literą pojawiają się przy magicznych zaklęciach – błąd ortograficzny mógłby przerwać czar!