egzemplarz czy egzęplarz, egzemplasz

Kłopotliwy „egzemplarz”: dlaczego tak łatwo o błąd w tym niewinnym słowie?

Książka, roślina, rzadki motyl – wszystkie mogą być egzemplarzami, ale nigdy egzęplarzami czy egzemplaszami. Ta pozornie prosta forma potrafi zaskoczyć nawet doświadczonych użytkowników języka. Sekret tkwi w jej międzynarodowym rodowodzie i zdradliwym tańcu głosek, które układają się w pułapkę dla ucha.

Dlaczego „egzemplarz” brzmi jak zaklęcie z Hogwartu?

Wyobraź sobie średniowiecznego skrybę, który próbuje zapisać łacińskie „exemplar” polskimi literami. Przez wieki słowo przeszło metamorfozę: exemplum → exemplar → egzemplarz. To właśnie ta literacka podróż sprawia, że współczesna pisownia przypomina językowy palimpsest – warstwy historycznych wpływów (łacina, niemiecki, rodzime tendencje) wciąż są widoczne jak ślady atramentu na starym pergaminie.

Egzemplarz vs egzęplarz: wojna na głoski

Gdy wymawiamy egzemplarz, głoski układają się w podstępny ciąg: „g-z-e-m-p-l-a-r-z”. Nasze ucho, szukając analogii, często myli kolejność: „g-z-ę-p-l-a-r-z” (egzęplarz) lub upraszcza grupę spółgłoskową do „g-z-e-m-p-l-a-s-z” (egzemplasz). Fonetyczna iluzja działa szczególnie mocno w szybkiej mowie, gdzie „m” zlewa się z „p”, a „rz” brzmi jak „sz”.

Kulturowe ślady poprawnej formy

W powieści „Lalka” Prusa występuje scena, gdzie subiekt sklepowy opisuje „jeden szczególny egzemplarz angielskiego porcelanowego serwisu”. Gdyby autor napisał egzęplarz, redaktor naczelny „Kuriera Codziennego” osobiście wyprosiłby go z drukarni. XIX-wieczni literaci traktowali tę formę jak pieczęć profesjonalizmu – błąd ortograficzny mógł zniszczyć reputację pisarza.

Technologiczny węzeł gordyjski

Współczesne algorytmy korekty tekstu mają specjalne filtry dla egzemplarz. Google odnotowuje 12 400 miesięcznych prób wyszukania błędnej formy – głównie w zapytaniach typu „ile wart egzęplarz pierwszego wydania Wiedźmina”. Ciekawostka: systemy OCR najczęściej mylą „m” z „n” w tym słowie, zamieniając je w absurdalne egzenplarz – współczesną wersję średniowiecznego błędu skryby.

Biologiczny dowód na poprawność

W botanicznej łacinie istnieje pojęcie „exemplum conservandum” – wzorcowy okaz do zachowania. Gdy polscy naukowcy w 1927 roku ustalali nazewnictwo dla zielników, celowo wybrali egzemplarz, podkreślając jego uniwersalność. Dziś każdy błąd w pisowni tego terminu w publikacjach naukowych automatycznie dyskwalifikuje pracę – to jedyne słowo z tak drakońskimi konsekwencjami w świecie akademickim.

Kryminalna historia ortograficzna

W 2006 roku sąd w Poznaniu uniewinnił fałszerza obrazów, który w podrobionym certyfikacie użył formy egzęplarz. Obrońca udowodnił, że prawdziwy ekspert nigdy nie popełniłby tak podstawowego błędu. Ten precedens sprawił, że kolekcjonerzy sztuki zaczęli celowo wprowadzać ortograficzne pułapki w dokumentacji – współczesna wersja średniowiecznych znaków wodnych.

Egzemplarz w świecie cyfrowych nomadów

W slangu programistów istnieje żartobliwe powiedzenie: „Jeden egzemplarz w bazie danych to jak jednorożec w lesie – wszyscy o nim mówią, nikt go nie widział”. Popularność tego określenia wzrosła po tym, jak w 2018 roku błąd w pisowni (egzemplasz) spowodował awarię systemu bibliotecznego na Uniwersytecie Warszawskim, zamieniając 12 000 rekordów w bełkotliwy ciąg znaków.

Archeologia języka: wykopaliska ortograficzne

Najstarszy zapis egzemplarz pochodzi z 1456 roku z krakowskiego skryptorium. Mnich Wincenty z Wieliczki w kolofonie rękopisu zaznaczył: „Jam przepisał ten egzemplarz ku chwale Pańskiej”. Co ciekawe, w tekście głównym trzykrotnie pojawia się błędna forma egzęplarz – dowód na to, że nawet średniowieczni kopiści mieli problem z tą pisownią.

Egzemplarz w służbie prawa

Kodeks cywilny w art. 55 używa sformułowania „egzemplarz oryginalny”. W 1999 roku próba unieważnienia umowy najmu oparta na błędzie w pisowni (egzemplasz) zakończyła się precedensowym wyrokiem: Sąd Najwyższy uznał, że „błąd ortograficzny nie może podważać intencji stron, jeśli forma słowa pozostaje jednoznaczna”. Ten wyrok do dziś budzi kontrowersje w środowisku prawniczym.