espresso czy ekspresso

Kawa, która rozpętała wojnę ortograficzną: espresso czy ekspresso?

Gorący temat dosłownie parzy podniebienia: jedyną poprawną formą jest espresso, podczas gdy ekspresso to błąd wynikający z fonetycznej iluzji i fałszywej analogii. Dlaczego ta mała czarna stała się językowym polem minowym? Odpowiedź kryje się w historii kawy i kaprysach międzykulturowej wymiany.

Dlaczego „ekspresso” brzmi tak przekonująco błędnie?

Polski mózg językowy uwielbia znajome wzorce. Słysząc „espresso”, automatycznie szuka analogii do wyrazów z przedrostkiem „eks-” (ekspres, eksport). Tymczasem włoskie „es-” to zupełnie inna historia – pochodzi od łacińskiego „exprimere” (wyciskać). Gdy w latach 90. kawiarnie przeżywały boom, nowe pokolenie Polaków usłyszało tę nazwę w pośpiechu, między odgłosami spieniania mleka. Stąd narodził się fonetyczny potworek: ekspresso z podwójnym „s” i zbędnym „k”.

Jak filmowe dialogi utrwaliły błędną formę?

W kultowym polskim serialu „Złotopolscy” padło zdanie: „Każdy ekspres robi ekspresso, ale tylko mój ekspres robi espresso”. Ten językowy żart doskonale pokazuje, jak powszechny stał się błąd. Nawet w napisach do „Pulp Fiction” Travolty pojawiła się pisownia „expresso”, co wywołało burzę wśród włoskich baristów. Paradoksalnie, takie popkulturowe wpadki pomagają zapamiętać poprawną formę przez kontrast.

Czy historia kawy zna inne ortograficzne potyczki?

W 1948 roku mediolańska firma Achille Gaggia opatentowała pierwszą maszynę do espresso z charakterystyczną złotą dźwignią. W instrukcji obsługi celowo użyto archaicznej formy „expresso”, by podkreślić nowoczesność urządzenia. Marketingowy trik tak się spodobał, że do dziś niektórzy producenci sprzętu AGD używają tej pisowni na opakowaniach – co nie zmienia faktu, że w słownikach wciąż króluje forma z jednym „s”.

Jak rozpoznać profesjonalistę po wymowie?

Prawdziwy sommelier kawy nigdy nie powie „podwójne ekspresso„. W środowisku baristów istnieje żartobliwy test kompetencji: jeśli kelner poprawia klienta mówiącego „ekspresso”, dostaje podwyżkę. Jeśli sam popełnia błąd – ląduje przy zmywaku. W modnych third wave coffee shopach możesz nawet usłyszeć: „Nie serwujemy ekspresso – nasze espresso jest zbyt dobre, by je przekręcać”.

Gdzie szukać dowodów na poprawność „espresso”?

Włoska Akademia Kawy (Accademia del Caffè Espresso) organizuje kursy, gdzie pierwsza lekcja to… kaligrafowanie słowa „espresso” 100 razy. W 2015 roku przeprowadzili kampanię „S to smak, X to błąd”, rozdając naklejki z przekreślonym „x”. Nawet Google Trends pokazuje ciekawe zjawisko: wyszukiwanie „ekspresso” wzrasta o 300% w okolicach egzaminów językowych!

Czy istnieją sytuacje, gdzie „ekspresso” jest akceptowalne?

Jedynie w twórczości literackiej jako świadomy zabieg stylistyczny. W powieści „Jak zostałem włoskim mafioso” Marek Krajewski celowo używa ekspresso, by podkreślić nieudolną próbę bohatera-złodzieja, który przebiera się za baristę. To językowa metafora – tak jak postać jest fałszywym ekspertem, tak pisownia jest świadomie błędna.

Jakie konsekwencje biznesowe może nieść błąd?

W 2019 roku warszawska kawiarnia straciła prawo do znaku towarowego przez konsekwentne używanie ekspresso w logo. Sąd uznał, że błąd ortograficzny wprowadza klientów w błąd co do włoskiego charakteru lokalu. Paradoksalnie, po medialnej awanturze miejsce stało się popularne… jako „ta kawiarnia z błędem w nazwie”.

Czy język polski zawsze był nieugięty wobec „x”?

W XVI wieku formy z „x” (excellencyja, exemplarz) były powszechne. Dopiero reforma ortografii w 1936 roku usunęła wiele zapożyczeń z obcym „x”, pozostawiając wyjątki jak „ekspres” czy „export”. Gdyby espresso trafiło do Polski wcześniej, może walczyłoby o prawo do „x”. Historia jednak pokazuje, że językowe trendy bywają kapryśne jak spienione mleko w latte art.