gmach czy gmah

Gmach czy gmah: architektoniczny dylemat językowy

Stojąc przed imponującym budynkiem, częściej zapamiętasz jego kształt niż nazwę – podobnie dzieje się ze słowem gmach, którego pisownia bywa równie monumentalnym wyzwaniem. Poprawna forma kończy się na ch, podczas gdy gmah to częsty błąd wynikający z fonetycznej pułapki.

Dlaczego monumentalne „ch” stało się niewidzialne?

Błąd gmah bierze się z próby uproszczenia trudnej ortograficznie końcówki. Wymowa [gmah] sugeruje głoskę h, ale historia języka polskiego postawiła tu inną pułapkę. Wyraz pochodzi od prasłowiańskiego *gъmaxъ, gdzie spółgłoska ch zachowała się przez stulecia jak kamienna kolumna.

Literackie fundamenty poprawnej formy

W „Lalce” Prusa czytamy o „gmachu filantropii”, a Tuwim w wierszu „Gmachy” porównuje wieżowce do „szkieletów wykutych z blasku”. Te artystyczne użycia pokazują, że pisownia przez ch ma status zabytku językowego – takiego samego jak neogotyckie fasady czy secesyjne ornamenty.

Współczesne życie architektonicznego wyrazu

Dziś słowo gmach odnosi się nie tylko do fizycznych budowli:
„Gmach jego ambicji runął po pierwszej porażce” – tak dziennikarz sportowy komentował ostatni mecz lokalnej drużyny.
W serialu „Korona królów” słychać zaś:
„Wzniesiemy gmach nowego państwa, cegła po cegle!”

Z czego wynika fonetyczny dysonans?

Mieszanka dialektów i wpływ języków obcych stworzyły idealną burzę dla błędów. W gwarach śląskich i małopolskich rzeczywiście można usłyszeć [gmah], co wynika ze specyficznej artykulacji. Dodajmy do tego angielskie mah (mahoń) i niemieckie Mach (moc) – otrzymujemy bombę z opóźnionym zapłonem dla ortografii.

Jak zapamiętać kamienną pisownię?

Wyobraź sobie, że ch to dwie skrzyżowane belki stropowe. Albo użyj skojarzenia z architektem, który chrząka z niezadowolenia, widząc błąd gmah. Możesz też śpiewać na melodię „Panienki z traktu”: „Gmach, gmach, tylko przez ch się pisze tak!”

Historyczny cement językowy

W XV-wiecznych kronikach pojawia się zapis „gmaszek” oznaczający małą budowlę. To językowy odpowiednik wykopaliska archeologicznego – pokazuje, jak wyraz rósł przez wieki, zyskując finalne ch jak kopuła na gotyckiej katedrze.

Kulturowe oblicza gmachu

W filmie „Reich” wykorzystano motyw „gmachu totalitaryzmu” jako metafory systemu władzy. Z kolei w popularnym skeczu kabaretowym urzędnik przekonuje:
„Przepraszam, ale pański wniosek utknął w gmachu procedur” – dowodząc, że nawet abstrakcyjne struktury potrzebują solidnej ortograficznej podstawy.

Błędne formy w dzikiej przyrodzie

Najzabawniejszy przykład gmah pojawił się w 2019 roku na tabliczce informacyjnej w… zoo. Napis głosił:
„Gmah małp – miejsce karmienia”. Po interwencji językoznawców poprawiono na gmach, choć pracownicy przyznali, że małpy i tak wolały banany od dyskusji o ortografii.

Architektoniczne wyjątki, które nie są wyjątkami

Nie daj się zwieść pozorom! Choć w języku czeskim istnieje podobne gmachy, a po ukraińsku mówi się гмах, tylko polska wersja z upartym ch przypomina gotyckie przypory – wydaje się niestabilna, ale doskonale znosi ciśnienie językowych zmian.