Góral czy góral – małą czy dużą literą

Czy „Góral” wspina się po wielkich literach?

Odpowiedź brzmi: to zależy, czy mówimy o etnicznej tożsamości, czy o geograficznej lokalizacji. Góral z wielkiej litery to członek konkretnej grupy etnograficznej zamieszkującej Podhale, podczas gdy góral pisany małą literą oznacza po prostu mieszkańca terenów górskich – bez względu na kulturę. Błąd (góral z małej litery w kontekście etnicznym lub Góral wielką literą w opisie geograficznym) często wynika z pomylenia tych dwóch warstw znaczeniowych.

Dlaczego nawet doświadczeni turyści mylą te formy?

Winowajcą jest tu iluzja jednoznaczności – wielu uważa, że skoro góry są konkretnym miejscem, to i ich mieszkańcy zasługują na „honorową” wielką literę. Tymczasem w nazwach etnicznych wielka litera pełni funkcję identyfikatora kulturowego, nie geograficznego. Gdy przewodnik w Tatrach mówi: „Tamten Góral zna każdy szlak”, podkreśla przynależność do grupy etnograficznej. Gdy dodaje: „W schronisku spotkacie wielu górali”, ma na myśli po prostu mieszkańców gór.

Czy Janosik był Góralem czy góralem?

Legendarny zbójnik to świetny przykład na zmiany kontekstów. W słowackich balladach był góralem (jako mieszkaniec Karpat), ale w polskiej operze „Janosik” Ludomira Różyckiego staje się już Góralem – symbolem podhalańskiej tożsamości. W filmie Jerzego Passendorfera z 1973 roku scenarzyści celowo używają obu form: bohaterowie z Podhala to Górale, zaś ci po słowackiej stronie – górale.

Jak odróżnić kapelusz od literówki?

Wyobraź sobie reklamę serka owczego: „Prawdziwy smak górala!”. Bez wielkiej litery brzmi to jak kandydat do kulinarnego horroru! Poprawny zapis „Wyprodukowane przez Górali z Polany” natychmiast przywołuje skojarzenia z tradycją. Podobnie w literaturze – gdy Stanisław Witkiewicz pisze o „Góralu z zaciętym spojrzeniem”, kreśli portret charakterystyczny, nie zaś przypadkowego mieszkańca.

Czy istnieją Góralowie?

To częsty fonetyczny pułapik! W gwarze podhalańskiej słyszymy „idem do Górala” (forma wołacza), co niektórzy błędnie zapisują jako „Góralowie”. Tymczasem w standardowej polszczyźnie poprawna forma dopełniacza to „Górala”, a mianownik liczby mnogiej – „Górale”. Ciekawostka: w XIX-wiecznych dokumentach zaborczych spotykamy formę „Goralenvolk” – niemiecką próbę wydzielenia Górali jako oddzielnej narodowości, co miało uzasadniać aneksję Podhala.

Jak współczesna kultura utrwala ten błąd?

W serialu „Święta wojna” postać grana przez Piotra Cyrwusa mówi: „Ja nie jestem żaden góral, ja jestem z Zakopanego!”. To celowy zabieg scenarzystów – bohater próbuje odciąć się od stereotypów. Tymczasem w rzeczywistości mieszkaniec Zakopanego może być jednocześnie góralem (geograficznie) i Góralem (kulturowo). Podobną grę słów wykorzystał Andrzej Stasiuk w powieści „Taksim”, gdzie główny bohater tłumaczy niemieckiej turystce: „Górale pisze się przez duże G, bo to jak naród” – co jest równocześnie prawdą i uproszczeniem.

Czy wiesz, że…

…w 1967 roku podczas spisu powszechnego na Podhalu wybuchł skandal, gdy urzędnicy zmieniali samodzielne wpisy „Góral” w rubryce „narodowość” na małolitetrową formę? Protesty były tak gwałtowne, że Ministerstwo Administracji wydało specjalne oświadczenie potwierdzające prawo do używania wielkiej litery w kontekście etnograficznym.

Jak odróżnić etnicznego Górala od geograficznego górala w praktyce?

Wyobraź sobie dwa zdania:
„Wczoraj góral pomógł mi naprawić samochód w Alpach” – tu chodzi o mieszkańca gór.
„Podczas festiwalu w Bukowinie Góral zatańczył zbójnickiego” – tu mamy do czynienia z przedstawicielem kultury podhalańskiej.
A teraz mieszanka: „Prawdziwy Góral może być tylko tam, gdzie rosną limby” – to przykład błędu, bo limby występują w różnych górach, nie tylko na Podhalu. Wielka litera sugeruje tu nieuzasadnione zawłaszczenie terminu!

Dlaczego ten szczegół ortograficzny budzi tyle emocji?

W 2004 roku na łamach „Tygodnika Podhalańskiego” rozgorzała dyskusja, gdy redakcja konsekwentnie używała małej litery w tekstach o lokalnej społeczności. List od czytelnika: „Piszecie o nas jak o zwykłych góralach, a my jesteśmy Górale!”. Sprawa stała się na tyle głośna, że Rada Języka Polskiego wydała specjalną opinię, potwierdzając zasadę: wielka litera gdy etnos, mała – gdy geografia.

Czy istnieją sytuacje, gdzie obie formy są poprawne?

Tak! W literackich metaforach. Julian Przyboś w wierszu „Z Tatr” pisze: „Góral nocy rozbijał ciupagą chmury”. Gdyby użył małej litery, sugerowałby konkretną osobę, a nie symbol kultury. Z kolei Tadeusz Boy-Żeleński żartobliwie komentował: „W Krakowie każdy student to góral ducha” – tu mała litera podkreśla przenośnię, nie zaś przynależność etniczną.