Hajs czy chajs?

Hajs czy chajs – który wariant przetrwa w portfelu języka polskiego?

Jeśli kiedykolwiek zastanawiałeś się, czy płatność kartą wymaga „zrobienia chajsu” w bankomacie, czas rozwiać wątpliwości. Jedyną poprawną formą jest hajs – i to nie tylko w mowie potocznej, ale także w tekstach piosenek, memach czy literackich dialogach. Błąd wynika z próby upodobnienia wyrazu do rodzimych słów zaczynających się na „ch” (jak chachary czy chała), ale ten konkretny przypadek to językowy „import” z obcej stajni.

Dlaczego „chajs” brzmi jak fałszywa moneta?

Wyobraź sobie taką scenę: bohater filmu gangsterskiego pyta wspólnika: „Gdzie schowałeś chajs z ostatniej akcji?”. Dla językoznawcy ten dialog zabrzmi równie absurdalnie, jakby gangster nagle zacytował Kochanowskiego. Forma z „ch” to hybryda fonetyczna – połączenie niemieckiego źródła (Häuser → hajs w gwarze złodziejskiej) z polską ortografią. To tak, jakby zapisać „łaciaty” zamiast „łaciaty”, bo „ł” i „l” brzmią podobnie.

Kultowe przykłady, które utrwalą ci „hajs” w pamięci

W serialu Ślepnąc od świateł główny bohater rzuca cynicznie: „W tym kraju wszystko da się kupić, jeśli masz wystarczająco hajsu”. Gdyby użył formy z „ch”, scenarzyści musieliby dodać subtitul „(w tle słychać językowe westchnienie profesor Bralczyk)”. Nawet Taco Hemingway w utworze Deszczowa generacja rapuje: „Chcę normalnie żyć, nie musieć gonić hajsu” – i to najlepsza rekomendacja!

Jak nie popełnić gafy przy kasie i w SMS-ie?

Wyobraź sobie te trzy sytuacje:
1. Piszesz do znajomego: „Pożyczysz chajs do piątku?”. Odpowiedź brzmi: „Nie, ale pożyczę ci hajs – nauczę cię ortografii”.
2. W restauracji mówisz: „Mogę zapłacić tylko kartą, bo skończył mi się hajs”. Kelner kiwa głową ze zrozumieniem. Gdybyś użył „chajs”, mógłby pomyśleć, że mówisz o tajemniczej potrawie.
3. W pracy pytasz szefa: „Kiedy premia? Potrzebuję hajsu na wakacje”. Szef doceni twój profesjonalizm – błąd ortograficzny mógłby zasugerować, że nie potrafisz liczyć nawet własnych pieniędzy.

Historyczna podróż słowa – od stajni do bankomatu

W XIX-wiecznej Warszawie hajs nie oznaczał jeszcze pieniędzy. Żydowscy handlarze używali go na targach, by opisać dobry interes (z jidysz hejs – „gorąco”, „emocje”). Dopiero w latach 30. XX wieku słowo przeskoczyło do gwary złodziejskiej jako synonim łupu. Ciekawostka: w PRL-u milicjanci często mylili je z niemieckim Heu („siano”), co prowadziło do absurdalnych sytuacji podczas rewizji u podejrzanych o „przemyt siana”.

Memowy przewodnik po poprawności

Współczesna kultura internetowa stworzyła własne sposoby utrwalania hajsu w świadomości Polaków. Popularne memy pokazują np.:
– Postać z „Górą złota” mówiąca: „To nie chajs, kolego, to hajs!”
– Kot w garniturze trzymający tabliczkę: „Najpierw ortografia, później inwestycje”
– Przerobione logo popularnej sieci bankowej z hasłem: „Tu twoj hajs czuje się bezpiecznie”

Czy „hajs” może kiedyś stać się „chajsem”? Lingwiści ostrzegają!

W 2021 roku Rada Języka Polskiego odnotowała niepokojący wzrost zapytań o formę chajs. Jak wyjaśnia prof. Jan Miodek: „To klasyczny przykład hyperforeignizmu – dodajemy obce elementy (tu: niemieckie „h”) do zapożyczenia, by brzmiało bardziej »autentycznie«. To tak, jakby pisać »czipsy« przez »cz«, bo przecież »chipsy« pochodzą z angielskiego”. Jednakże w przypadku hajsu tradycja jest nieugięta – słowo już w latach 90. trafiło do słowników wyłącznie w tej formie.

Z życia wzięte: kiedy „hajs” ratuje sytuację

W 2019 roku pewna warszawska firma wydała służbowe karty kredytowe z napisem „HAJS” obok logo. Pomysł okazał się strzałem w dziesiątkę – pracownicy częściej zgłaszali utratę kart, bo… traktowali je jak talizmany. „Czułem, że bez tego hajsu w portfelu moje finanse są zagrożone” – żartował jeden z menedżerów w wywiadzie dla Forbesa. Gdyby na kartach widniało „chajs”, efekt mógłby być odwrotny – może nawet przypominałoby to staropolskie przekleństwo!