histeria czy chisteria

Histeria czy chisteria: Która forma przetrwa atak językowej paniki?

Gdy emocje sięgają zenitu, a nerwowy śmiech miesza się z krzykiem, mamy do czynienia tylko z jednym zjawiskiem: histerią. Ta jedyna poprawna forma – pisana przez „h” – od ponad stu lat wywołuje w polszczyźnie prawdziwe spazmy ortograficzne. Dlaczego więc co drugi Polk próbuje nam wmówić istnienie chisterii? Odpowiedź kryje się w meandrach historii medycyny i fonetycznych pułapek.

Dlaczego „chisteria” brzmi tak przekonująco błędnie?

Winowajcą jest podstępna zbieżność dźwięków. Wymowa „h” i „ch” w pozycji przed samogłoską praktycznie się nie różni, co sprawia, że nasz mózg szuka analogii. Wielu wpada w pułapkę kojarzenia wyrazu z „chemią” czy „chichotem” – słowami, gdzie „ch” wyraźnie podkreśla odcienie emocji. Tymczasem prawdziwa histeria ma więcej wspólnego z… podręcznikami do anatomii niż z chemicznymi reakcjami.

Kulturowe tsunami histerii

W 1895 roku Freud opublikował przełomowe „Studia nad histerią”, ale gdyby posłuchał niektórych współczesnych komentatorów, musiałby zmienić tytuł na absurdalną chisterię. Ten naukowy termin zadomowił się w popkulturze: od histerycznych scen w filmach Almodóvara po teksty zespołu Hysteric Happiness. Nawet w „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa znajdziemy opis „histerycznego śmiechu tłumu” – próba zapisania tego przez „ch” byłaby literackim blasphemią.

Zabawny przykład z życia wzięty

Wyobraź sobie kolegę w pracy, który przy każdym deadline’u krzyczy: „Przestańcie, mam już dość tej chisterii!”. Możesz mu wtedy ironicznie zauważyć: „Twoja chisteria jest tak samo prawdziwa jak chimerka – jedno ma fantazyjne „ch”, drugie to mitologiczny stwór”. Albo lepiej: zasugeruj kupno poduszki z napisem „Keep calm and don’t say chisteria” – niech ortografia działa kojąco!

Historyczny zawrót głowy

W XIX-wiecznych gazetach znajdziemy zaskakujące formy: „histeryjne ataki” i „jesterye” (wpływ francuszczyzny). W 1904 r. „Kurier Warszawski” opisywał aktorkę, która „wprawiła publiczność w stan histerii przez mistrzowską grę”. Gdyby dziennikarz użył formy z „ch”, redaktor naczelny pewnie dostałby ataku… no właśnie, czego?

Jak zapamiętać na zawsze?

Stwórz własne skojarzenie: „Histeria = Histeryczna Historia”. Albo wyobraź sobie hiszpankę (hiszpańska grypa) wywołującą zbiorową histerię – podwójne „h” działa jak lingwistyczna szczepionka. Możesz też śpiewać pod nosem: „Nie histeryzuj, nie kombinuj, po prostu «h» zawsze lubuj!”.

Współczesne oblicza ortograficznej paniki

W erze internetu błąd rozprzestrzenia się jak mem. W komentarzu pod recenzją koncertu Beyoncé ktoś napisał: „Ta chisteria tłumu mnie męczy!”. Fani szybko odpowiedzieli screenem z tekstu piosenki „Halo” – tytuł pisany przez „h” stał się nieplanowaną lekcją polskiego. Nawet boty czuwają: Gdy w 2022 roku Wikipedia dodała przekierowanie z chisteria, system zgłosił wandalizm po 47 sekundach.

Czy zwierzęta mogą mieć histerię?

W 1936 roku „Przegląd Zoologiczny” opisywał małpy w ścisku wiwatujące „w sposób przypominający ludzką histerię”. Dziś etolodzy unikają tego terminu, ale w internecie filmiki z „histerycznymi” kozami zdobywają miliony wyświetleń. W komentarzach zawsze znajdzie się ktoś, kto napisze: „To nie histeria, tylko zwykła chisteria!” – nieświadomie dowodząc, że błędy mają więcej żywotności niż niejedno stworzenie.

Literacka pułapka dla pisarzy

Katarzyna Grochola w jednej z powieści niemal popełniła ortograficzne samobójstwo, pisząc: „Jeśli to ma być miłość, wolę od razu chisterię!”. Na szczęście redaktor złapał się za głowę na czas. Gdyby błąd przeszedł, mielibyśmy w księgarniach bestseller z… najlepszym przykładem językowego faux pas!