kartka papieru – pleonazm

Czy twoje notatki zawierają ukryte błędy? Prawda o „kartce papieru”

Gdy ktoś prosi cię o kartkę papieru, tak naprawdę domaga się… papierowej kartki papieru. Ten pozornie niewinny zwrot to klasyczny przykład pleonazmu – językowego masła maślanego, które od pokoleń wprawia purystów w zakłopotanie. Poprawna forma to po prostu kartka, bo słowo to od XIX wieku naturalnie oznacza arkusz papieru.

Dlaczego mówimy „kartka”, skoro i tak chodzi o papier?

Winowajcą jest historia języka. W średniowieczu karta oznaczała pergamin, podczas gdy kartka – jego mały fragment. Gdy w XV wieku papier wyparł zwierzęce skóry, określenie przeszło naturalną ewolucję. Dziś ten sam proces obserwujemy w slangu młodzieżowym – gdy nastolatek mówi „daj kartkę”, nikt nie pyta, czy chodzi o liść dębu czy kawałek plastiku.

Jak rozpoznać pleonazm w dziczy życia codziennego?

Wyobraź sobie scenę w urzędzie: „Proszę podpisać tutaj na tej kartce papieru” – mówi urzędniczka, podając ci… kartkę z nadrukiem MENU z pobliskiej pizzerii. Tu właśnie ujawnia się absurd nadmiaru słów. Gdyby powiedziała po prostu „kartkę”, musiałabyś magicznie zgadnąć, czy chodzi o papier, kalkę, czy może ryzę błon śluzowych?

Czy Mickiewicz też popełniał ten błąd?

W „Panu Tadeuszu” znajdziemy zdanie: „Na białych kartkach pisze palcem po rosie”. Poeta świadomie unika pleonazmu, bo w 1834 roku każdy wiedział, że kartka to papier. Dziś podobną precyzję widać u współczesnych pisarzy – Olga Tokarczuk w „Księgach Jakubowych” konsekwentnie używa samego „kartka”, co językoznawcy interpretują jako ukłon w stronę historycznej poprawności.

Jak brzmi ten błąd w innych językach?

Niemcy mówią ein Blatt Papier (kartka papieru), Francuzi une feuille de papier (liść papieru) – w tych językach pleonazm stał się normą. Ale to nie usprawiedliwia polskiej niekonsekwencji. Ciekawe, że w czeskim odpowiednik „listek papíru” uznaje się za potoczny błąd, podczas gdy u nas wciąż funkcjonuje w oficjalnych dokumentach.

Co się stanie, jeśli nie przestaniemy mówić „kartka papieru”?

W 2021 roku pewna warszawska firma wydała katalog z hasłem: „Nasze kartki papieru są bardziej papierowe niż konkurencyjne!”. Marketingowy żart obnażył absurd sytuacji. Gdy w supermarkecie widzisz półkę z napisem kartki papieru, to tak, jakbyś znalazł dział „mokrej wody” czy „powietrznego powietrza”.

Jak wyplenić ten zwrot ze swojego słownika?

Wypróbuj technikę „herbaty z herbatą”. Gdy następnym razem usłyszysz „podaj mi kartkę papieru”, zapytaj z udawaną powagą: „A konkretnie? Ścierną? Termiczną? A może wolisz kartkę z drewna?”. Ten językowy żart działa lepiej niż wykłady – pokazuje, że określenie jest tak oczywiste, że wręcz śmieszne.

Czy istnieją sytuacje, gdy „kartka papieru” jest dopuszczalna?

Tylko w jednym przypadku: gdy kontrastujemy różne rodzaje kartek. Np. w instrukcji: „Wpisz dane na kartce papieru, nie na kartce samoprzylepnej”. Ale nawet wtedy lepsze jest sformułowanie „arkusz papieru”. Ciekawostka: w branży poligraficznej mówi się o „gramaturze papieru”, ale nigdy o „gramaturze kartki papieru” – tu profesjonaliści unikają pleonazmów jak ognia.

Jak ten błąd wygląda w popkulturze?

W kultowym „Rejsie” Andrzeja Wajdy pada zdanie: „To nie jest zwykła kartka, to jest kartka papieru!” – wypowiedziane z taką powagą, że staje się mimowolną parodią urzędowego żargonu. Współcześnie youtuberzy często celowo używają kartki papieru jako formy autoironii, pokazując, jak język urzędowy brzmi w ustach nastolatków.

Czy zwierzęta popełniają pleonazmy?

Odpowiedź brzmi: to zależy. Gdy papuga mówi „kartka papieru”, naśladuje ludzkie błędy. Ale w świecie przyrody znajdziemy analogie – np. określenie „małpa człekokształtna” to zoologiczny pleonazm, bo wszystkie małpy mają kształt człeka. Ta biologiczna ciekawostka pomaga zapamiętać, że nadmiar słów to nie tylko problem językowy, ale i logiczny.