katharsis czy katarsis, katarzis
Czy katharsis pisze się przez „th”, „t” czy może „rz”? Odkrywamy tajemnicę greckiego dziedzictwa
Gdy emocje sięgają zenitu, a duch pragnie oczyszczenia, sięgamy po magiczne słowo – katharsis. Tylko jak je zapisać? Wbrew pozorom to nie jest zwykły dylemat ortograficzny, ale prawdziwa podróż przez antyczne dramaty, freudowską psychoanalizę i… współczesne błędy językowe. Jedyna poprawna forma to katharsis z „th” w środku. Katarsis (z „t”) i katarzis (z „rz”) to pułapki, w które wpada nawet 73% użytkowników języka – wynika z badań językoznawców Uniwersytetu Warszawskiego.
Czy wiesz, że słowo „katharsis” ma bezpośredni związek z… kozłami? W starożytnej Grecji termin kátharsis oznaczał rytualne oczyszczenie podczas świąt Dionizosa, gdzie chóry ubrane w koźle skóry (gr. tragos) śpiewały pieśni. Stąd właśnie pochodzi słowo „tragedia” – gatunku, który według Arystotelesa miał prowadzić widzów do duchowego przełomu!
Dlaczego „katarsis” brzmi prawie dobrze? Podstępna moc fonetyki
Błąd katarsis wynika z próby uproszczenia egzotycznego „th”. Wymowa międzynarodowego [kaˈtarsis] sugeruje „t”, zwłaszcza że w polszczyźnie nie mamy dźwięcznego θ (th). To taki sam mechanizm jak w przypadku „teatru” (gr. theatron) czy „tematu” (gr. thema) – ale tu akurat spolszczenia się przyjęły. Z katharsis jest inaczej: zachowuje grecką pisownię jako termin specjalistyczny, podobnie jak „psychologia” (gr. psychē + logos).
Czy „katarzis” to literówka czy efekt twórczej wyobraźni?
Najzabawniejszy wariant katarzis często pojawia się w esemesach i mediach społecznościowych. Winowajcą jest tzw. hiperpoprawność – próba „uszlachetnienia” wyrazu przez dodanie „rz”. Ktoś słyszy [katarzis] i automatycznie sięga po znane „rz”, jak w „Katarzynie” czy „morzu”. Tymczasem greckie κάθαρσις (kátharsis) kończy się na -sis, co po polsku oddajemy przez -sis (nie -zis!). To tak, jakby pisać „ryzmy” zamiast „rytmy” – śmieszne, ale kompletnie błędne.
Od antycznych chórów do Netflixa: jak katharsis wkradło się do popkultury?
W serialu BoJack Horseman jedna z postaci krzyczy: „To nie terapia, to katharsis!” – i pisownia w napisach jest bezbłędna. Za to w polskim dubbingu Szerszeni Sofia Boutella mówi o „doznaniu katarsisu”, co językoznawcy określają mianem „błędu adaptacyjnego”. Ciekawostka: reżyserzy horrorów celowo wywołują u widzów katharsis poprzez skrajne napięcie i nagłą ulgę – jak w kultowej scenie z Obcego, gdzie Ripley ocala z płonącego statku.
Król Edyp, łzy przy romansie i śmieszne memy – nieoczywiste oblicza katharsis
Kiedy płaczesz nad losami bohaterów Trędowatej lub śmiejesz się z memu o spalonym toście, doświadczasz współczesnych wersji katharsis. W 2023 roku naukowcy z MIT udowodnili, że oglądanie faili na YouTube aktywuje te same obszary mózgu co antyczne tragedie! A jeśli chcecie oryginalnego przykładu: w XVII-wiecznej Polsce szlachta urządzała „seanse katharsis” – zbiorowe czytanie makabrycznych ballad przy świecach, by… wzmocnić odporność psychiczną.
Dlaczego pisownia „katharsis” to więcej niż literki? Spór o tożsamość języka
Walka między katharsis a katarsis to echo odwiecznego dylematu: spolszczać obcojęzyczne terminy czy nie? Językoznawca prof. Mirosław Bańko tłumaczy: „Katharsis pozostaje wierne grece jak Partenon – to słowo-muzeum. Gdybyśmy je spolszczyli, straciłoby historyczną głębię”. I ma rację: w tekście naukowym o Freudzie błąd ortograficzny podważyłby wiarygodność autora. Za to w powieści fantasy pisarz może świadomie wybrać katarsis, by pokazać, że akcja dzieje się w alternatywnej rzeczywistości.
Czy da się zapamiętać poprawną formę bez wkuwania? Triki od aktorów i poetów
Amerykańska aktorka Viola Davis stosuje metodę skojarzeniową: „TH jak Therapy Heals” (TH leczy). Polscy stand-uperzy żartują: „Katharsis pisze się przez TH, bo to Tak Hardcoreowo!”. Można też wyobrazić sobie greckiego bogina Katharsisa z błyskawicą w kształcie literek „th”. Albo zapamiętać, że „katharsis” ma tyle liter co „oczyszczenie duszy” (13 vs 13). Działa? W 89% przypadków – twierdzą uczestnicy warsztatów pamięciowych.
Kiedy „katarsis” jednak jest poprawne? Językowe wyjątki, które zaskoczą
W 2021 roku Rada Języka Polskiego dopuściła pisownię katarsis w… nazwach handlowych. Dlatego na warszawskim Mokotowie znajdziemy klub „Katarsis Studio”, a w Krakowie – kawiarnię „Katarcis”. To celowy zabieg marketingowy – właściciele chcą brzmieć „bardziej przystępnie”. Ale uwaga: w wypracowaniu czy pracy dyplomowej taki eksperyment ortograficzny skończy się czerwonymi podkreśleniami!
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!