każesz czy karzesz

Dlaczego „każesz” to jedyna poprawna forma, a „karzesz” to błąd?

Gdyby ktoś chciał ci karzesz przeczytać ten tekst do końca, powinieneś grzecznie przypomnieć, że poprawnie brzmi: każesz. Ta zabawna sytuacja doskonale pokazuje, jak łatwo pomylić dwa zupełnie różne czasowniki – jeden związany z rozkazami, drugi z karaniem. A wszystko przez kapryśną polską wymowę!

Jak rozróżnić „każesz” od „karzesz”, gdy język płata figle?

Wyobraź sobie taką scenę: szef w pracy mówi: „Nie karzesz mi przychodzić przed dziewiątą!”. Brzmi jak groźba kary za spóźnienie, prawda? Tymczasem chodziło mu o: „Nie każesz mi przychodzić przed dziewiątą” – czyli zniesienie wcześniejszego rozkazu. Ten językowy pasztet doskonale pokazuje, jak jedna litera zmienia sens zdania!

Które filmy i książki utrwalają poprawną formę?

W adaptacji „Lalki” Prusa usłyszymy: „Jeśli mi każesz, pani, skoczę w ogień” – ten romantyczny fraz nigdy nie brzmi „karzesz”, bo Wokulski nie prosi o karę, lecz o rozkaz. Z kolei w komedii „Dzień Świra” padają słowa: „Nie każesz mi wierzyć w te bzdury!” – tu błąd zmieniłby wymowę całej sceny na absurdalną groźbę.

Dlaczego nawet Polacy mylą te formy?

Winowajcą jest tzw. fonetyczna pułapka: wymawiamy [każesz] i [karzesz] praktycznie identycznie. Do tego dochodzi analogia do czasownika „karać” (stąd „karzesz” wydaje się logiczne), ale to złudzenie! Historycznie „kazać” i „karać” to osobne słowa o różnych korzeniach. Ciekawostka: w gwarach podhalańskich zachowała się archaiczna forma „kazać” w znaczeniu „mówić”, np. „Kazali, że bedzie ulewa” (mówili, że będzie burza).

Jak zapamiętać różnicę przez zabawę?

Stwórz własne memy językowe: wyobraź sobie surowego nauczyciela, który grozi: „Za błąd ci karzesz…”, a uczeń poprawia: „…że mi każesz pisać sto razy?”. Albo scenkę rodzajową: „Mamo, czemu mi karzesz jeść szpinak?” – „Nie karzę, tylko każę, bo to zdrowe!”

Czy „każesz” może być niegrzeczne?

W powieści „Ferdydurke” Gombrowicza znajdziemy genialne użycie tego czasownika do pokazania władzy językowej: „Ciągle mi każesz być sobą, a ja chcę być kimś innym!”. W tym kontekście „karzesz” zupełnie by nie pasowało, bo chodzi o narzucanie zachowania, nie o dyscyplinowanie.

Jak rozpoznać poprawną formę w nietypowych sytuacjach?

Wypróbuj technikę zastępowania synonimami. Jeśli w zdaniu „Nie _____ mi tego robić” możemy wstawić „rozkazujesz” – piszemy każesz. Gdy pasuje „ukarzesz” – teoretycznie byłoby „karzesz”, ale uwaga! Czasownik „karać” w 2 os. lp. brzmi „karzesz” tylko w trybie przypuszczającym („gdybyś karzesz”), co i tak jest archaizmem. Współcześnie mówimy „ukarzesz” lub „karz”.

Dlaczego literackie przykłady pomagają zapamiętać?

W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz używa formy „każesz” w słynnym zdaniu: „Gdy rozkazujesz, pani, czyliż być może sprzeciwić się?” – choć bezpośrednio nie występuje tam ten czasownik, pokazuje tradycję rozumienia „rozkazywania” jako arystokratycznego przywileju, nie zaś wymierzania kar. Współczesnym odpowiednikiem może być tekst piosenki Kazika: „Nie każesz mi klęczeć, nie każesz się modlić” – gdzie błąd zmieniłby sens całej frazy na absurdalny.