kolęda czy kolenda

Czy śpiewamy „kolędę”, czy może „kolendę” przy wigilijnym stole?

Odpowiedź brzmi jednoznacznie: jedyna poprawna forma to kolęda. Kolenda to błąd ortograficzny wynikający z fonetycznej pułapki – wymowa słowa z nosowym „ę” bywa myląca, szczególnie w regionalnych dialektach. Wystarczy jednak sięgnąć do historii języka, by rozwiać wszelkie wątpliwości.

Dlaczego nosowe „ę” płata nam figla?

Słowo kolęda wywodzi się od łacińskiego „calendae” (pierwszy dzień miesiąca), które w staropolszczyźnie przekształciło się w „kolędę” oznaczającą początkowo… noworoczną wizytę z życzeniami. Nosowe „ę” zachowało się dzięki tradycji kościelnej – w średniowiecznych tekstach łacińskie „e” często zastępowano polskim „ę” dla zachowania rytmu pieśni. Dziś ten historyczny ślad decyduje o pisowni, podczas gdy pokusa dodania „n” (kolenda) pojawia się pod wpływem współczesnych skojarzeń z kolendrą (przyprawą) czy imieniem Kolumba.

Gdyby Sienkiewicz pisał „kolendy”, mielibyśmy problem z Trylogią

W „Potopie” czytamy: „Przybieżeli do Betlejem pasterze, grając skocznie Dzieciąteczku na lirze” – ten fragment kolędy pojawia się w kluczowej scenie oblężenia Jasnej Góry. Gdyby Henryk Sienkiewicz użył formy kolenda, współcześni redaktorzy uznaliby to za literówkę. Tymczasem pisarz celowo zastosował archaizację języka, podkreślając historyczny charakter tradycji. To dowód, że nawet w XIX wieku, gdy ortografia bywała jeszcze płynna, forma kolęda nie budziła wątpliwości.

Czy „kolenda” może być poprawna w jakimkolwiek kontekście?

Wyobraźmy sobie taką scenkę: właściciel piekarni postanawia w grudniu wprowadzić nowe ciasto korzenne. W padającej pomysłami naradzie ktoś rzuca: „Nazwijmy je Kolenda – od kolendry i kolędowania!”. Choć etymologicznie to absurd (kolendra pochodzi z greckiego „koriandron”), marketingowy żart mógłby się przyjąć. Jednak w oficjalnej komunikacji takie eksperymenty kończą się zwykle interwencją językoznawców – jak w przypadku głośnej reklamy sieci komórkowej, która w 2017 roku użyła hasła „Kolendowy zawrót głowy”, wywołując lawinę protestów na forach internetowych.

Od podwórkowej wyliczanki do filmowego hitu

W kultowym „Kevin sam w domu” (1990) słyszymy kolędę „Cicha noc” – po angielsku brzmi ona „Silent Night”, ale w polskim dubbingu padają słowa: „Lulajże, Jezuniu”. Ta zaskakująca zamiana pokazuje uniwersalność kolędy jako gatunku. Gdyby jednak w napisach końcowych pojawiła się forma kolenda, cała magia świątecznego przekazu rozmyłaby się w językowym nieporozumieniu. Podobnie w dziecięcej zabawie: „Kolęda, kolęda, a kto nie da – niech mu sypnie się stodoła z ogniem!” – zmiana jednej litery pozbawiłaby rymowankę rytmu i tradycyjnego charakteru.

Jak językowe dinozaury pomagają zapamiętać poprawną formę?

W Muzeum Ewolucji w Warszawie znajduje się nietypowy eksponat – kamienna tabliczka z 1630 roku z zapisaną kolędą „Anioł pasterzom mówił”. Choć pismo gotyckie utrudnia odczytanie, wyraźnie widać charakterystyczne „ę” w tytule. To materialny dowód, że forma kolęda przetrwała cztery stulecia bez zmian ortograficznych. Dla porównania – rękopis „Bogurodzicy” (uznawanej za pierwszą polską pieśń religijną) zawiera aż 17 różnych zapisów słowa „Bóg” w zależności od regionu powstania tekstu. Stabilność pisowni „kolęda” to prawdziwy ewenement w historii polszczyzny!

Co łączy kolędę z… kawą mrożoną?

W 1937 roku lwowska firma „Pluton” wypuściła reklamę zaczynającą się od słów: „Gdy mróz szczypie w policzki, sięgnij po orzeźwiającą kawę lodową – prawdziwą kolędę dla podniebienia!”. Ten zapomniany marketingowy chwyt pokazuje, że kolęda mogła funkcjonować jako metafora przyjemności – ale tylko wtedy, gdy zachowamy właściwą pisownię. Współczesny odpowiednik tego zabiegu? W serialu „Ranczo” (2006) ksiądz używa kolędy „Przybieżeli do Betlejem” jako sygnału dzwonka w komórce – kolejny dowód, że tradycyjna forma świetnie radzi sobie w nowych kontekstach.

Czy internet pokonał „kolendową” herezję?

Według danych Google Trends, w grudniu 2023 roku fraza kolenda była wpisywana do wyszukiwarki średnio 12 000 razy dziennie. Algorytm automatycznie poprawia zapytanie na „kolęda”, ale ciekawe są konteksty błędów: od przepisów na „ciasto kolendowe z piernikowym akcentem” po pytania o „tekst kolendy Wśród nocnej ciszy”. Najbardziej kuriozalny przykład pochodzi z forum gitarowego – użytkownik prosił o akordy do „kolendy metalowej w stylu Metalliki”. Paradoksalnie, takie hybrydy pokazują żywotność tradycji, nawet gdy ortografia szwankuje.

Jak nie dać się zwieść kolendowym dźwiękom?

Profesor Jerzy Bralczyk sugeruje prostą mnemotechnikę: „Kolęda – jak dziecko w pielęęchach”. Skojarzenie z dzieciństwem i tradycją pomaga zapamiętać charakterystyczne „ę”. Inna sztuczka: wyobraźmy sobie, że litera „ę” to pastuszek grający na ligawce (długiej drewnianej trąbie używanej podczas adwentu). Gdyby zastąpić go „en”, instrument zamieniłby się w… elektroniczny syntezator – anachronizm burzący świąteczny nastrój!