monarcha czy monarha

Kto nosi koronę w świecie ortografii: monarcha czy monarha?

W polskiej ortografii rządzi niepodzielnie tylko jedna forma: monarcha. Ta królewska pułapka językowa od lat sprawia, że nawet najbardziej urodzeni pisarze gubią literki jak poddani gubiący perły z królewskiego naszyjnika. Dlaczego monarha to ortograficzny uzurpator? Odpowiedź kryje się w greckich korzeniach słowa i… średniowiecznych skrybach, którzy przekręcili nam historię języka.

Dlaczego królowa Anglii nie zostawiłaby cię z „monarhą”?

Wyobraź sobie scenę: Elżbieta II wstępuje na tron, a ceremonialny herold ogłasza: „Oto wasza monarha!”. W tej samej chwili korona spadałaby jej z głowy – i to nie z powodu wiatru. Błąd ortograficzny w tym kontekście brzmi jak językowa zdrada stanu. W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz opisuje Napoleona jako „monarchę świata”, nie „monarhę”, bo inaczej epopeja straciłaby rytm i dostojeństwo. Nawet Wokulski z „Lalki” Prusa, kupując srebrny serwis, zastanawiał się nad „monarchą rynku”, nie „monarhą” – choć akurat on mógłby sobie pozwolić na ortograficzne ekstrawagancje.

Jak średniowieczne piwo wpłynęło na współczesną ortografię?

Etymologia to detektywistyczna opowieść. Greckie „monárchēs” (μόναρχης) przeszło do łaciny jako „monarcha”, zachowujące „ch”. Ale gdy słowo trafiło do Polski w XV wieku, niemieccy kupcy i czescy piwowarze wymawiali je przez „h”. W karczmach przy dębowych beczkach rodziła się więc alternatywna forma. Dziś ślad tej historii widać w nazwisku „Monhart” (od niemieckiego „Monch”) – ale to już zupełnie inna opowieść o językowych dynastycznych koligacjach.

Czy „monarha” może być… owadem?

Oto żart, który krąży wśród polonistów: – Dlaczego motyl monarcha nie pisze się przez „h”? – Bo inaczej myliłby się z błędem ortograficznym! Ten skrzydlaty żart doskonale utrwala poprawną formę. Prawdziwy motyl Danaus plexippus w języku angielskim to „monarch butterfly”, ale w polskim – dla odróżnienia od literówki – został „monarchą”. Nawet natura broni się przed ortograficznymi mutacjami!

Gdyby Szekspir pisał po polsku…

W „Henryku V” słynny monolog „Once more unto the breach” zaczynałby się od słów: „Raz jeszcze w wyłom, przyjaciele, raz jeszcze! Albo zatkajmy angielskie monarchów w poszarpanych murach!”. Gdyby użyć formy monarhów, rytm wersu rozleciałby się jak kamienie z średniowiecznej warowni. Współczesne przykłady? W piosence Sanah „Monarchini” refren brzmiałby absurdalnie jako „Monarhini”, tracąc całą poetycką finezję.

Ortograficzne bitwy na dworach i w memach

W 2023 roku internet oszalał na punkcie memu: zdjęcie Władimira Putina z podpisem „Prawdziwy monarha nie potrzebuje korony”. Błąd ortograficzny stał się tu ironicznym komentarzem politycznym. Tymczasem w powieści „Król” Szczepana Twardocha pojawia się zdanie: „Był monarchą śmieci, królem wyrzutków”, gdzie poprawna forma podkreśla groteskowy kontrast między majestatem a brudem. Każdy kontekst – nawet najbardziej współczesny – potwierdza: „h” w tym wyrazie to językowe faux pas.

Jak zapamiętać, że „monarcha” rządzi samodzielnie?

Wypróbuj mnemotechnikę aktorską: wyobraź sobie Charltona Hestona jako Mojżesza dzierżącego kamienne tablice z napisem „CH”. Albo skojarz „ch” z chrypą władcy zmęczonego wydawaniem dekretów. Możesz też śpiewać na melodię „Bohemian Rhapsody”: „Mama, just killed a man… Put a monarcha against his head…” – litera „h” nie zmieści się w rytmie!

Czy język polski ma swoje „królobójcze” tendencje?

Historia pokazuje, że polszczyzna bezwzględnie detronizuje ortograficznych uzurpatorów. W XVII-wiecznych listach króla Jana III Sobieskiego znajdziemy formę „monarha”, ale już w XIX wieku Adam Mickiewicz konsekwentnie używał „monarchy”. Współczesne słowniki traktują monarha jak dynastię, która nigdy nie objęła tronu – może pojawiać się w prywatnych zapiskach, ale nie ma wstępu do oficjalnych dokumentów.

Co łączy kardynała Richelieu z polską ortografią?

Francuski mistrz intryg w „Trzech muszkieterach” mawiał: „Słowa zostały dane po to, by ukrywać myśli”. W przypadku monarha jest odwrotnie – ten błąd zdradza nie tylko brak wiedzy, ale i językowe knowania. W 2022 roku podczas debaty sejmowej poseł nazwał przeciwnika „monarhą głupoty”, co natychmiast wykorzystano w mediach społecznościowych, tworząc memy z przekreślonym „h”. Ortografia okazała się skuteczniejsza niż polityczna riposta.