montaż czy montarz, montasz

Kulturowy galimatias: jak jedna litera decyduje o zawodzie, czynności i… francuskim rodowodzie

Gdyby ktoś ogłosił konkurs na najbardziej zwodnicze polskie słowo, montaż pewnie stanąłby na podium obok „żółć” i „chrząszcz”. Wystarczy zmienić jedną literę, by zamiast procesu technicznego powstał zupełnie nowy twór – montarz brzmi przecież jak nazwa średniowiecznego rzemieślnika, a montasz przywodzi na myśl archaiczną formę czasownika. Tymczasem prawda jest bardziej zaskakująca niż językowe złudzenia.

Dlaczego ten wyraz przyprawia o ortograficzną migrenę?

Błądzenie między „ż”, „rz” i „sz” ma swoje źródło w dźwiękowym kameleonizmie. Wymówione szybko „montaż” i „montasz” brzmią niemal identycznie, szczególnie w gwarach miejskich. Do tego dochodzi pokusa tworzenia neologizmów – przecież mamy „malarza” od „malowania”, więc czemu nie „montarza” od „montowania”? Paradoksalnie, ten pozornie logiczny mechanizm zawodzi, odsłaniając fascynującą historię językową.

Od paryskich kin do polskich warsztatów: podróż przez epoki

Zanim „montaż” zadomowił się w instrukcjach obsługi mebli, był… sztuką filmową. Zapożyczyliśmy go w XIX wieku z francuskiego „montage”, które początkowo oznaczało łączenie kadrów. Pierwsze polskie słowniki notują to słowo w 1903 roku, ale dopiero w latach 30. XX wieku zaczęto je używać w kontekście technicznym. Ciekawe, że w tym samym czasie w ZSRR Siergiej Eisenstein opracował teorię montażu intelektualnego, dowodząc, że zestawienie dwóch ujęć tworzy trzecie znaczenie – zupełnie jak połączenie liter w wyrazie.

Kiedy „ż” staje się bronią maszynową

W 1944 roku powstał najsłynniejszy błąd związany z tym słowem. Polski podziemny tygodnik wydrukował poradnik „Jak samodzielnie wykonać montarz broni”, zamiast prawidłowego „montaż”. Pomyłka kosztowała życie kilku konspiratorów, gdyż instrukcja okazała się niemożliwa do wykonania. Ta tragikomiczna historia uczy, że nawet pozornie niewinne literówki mogą mieć konsekwencje wykraczające poza szkolne dyktando.

Współczesne potyczki z sześcioma literami

Dziś walka trwa w nieoczekiwanych przestrzeniach. W 2021 roku warszawska firma remontowa wywołała burzę w mediach społecznościowych hasłem: „Profesjonalny montasz klimatyzacji”. Memy porównywały „montasz” do tajemniczego rytuału, a językoznawcy dostali materiał na kolejne badania. Tymczasem w branży IT popularne stało się żartobliwe powiedzenie: „Jeśli widzisz 'montarz’ w CV, od razu wiesz, że kandydat montuje tylko błędy ortograficzne”.

Jak zapamiętać różnicę? Oto trzy nietypowe metody

1. Skojarz z… kuchnią: „montaż” ma w sobie „ż” jak „żelazko” – narzędzie do łączenia tkanin.
2. Wyobraź sobie neon: „MontaŻ” z błyszczącą ostatnią literą jak w hollywoodzkich napisach.
3. Stwórz absurdalny obraz: „Montarz” to fikcyjny stwór łączący montowanie z… rycerzem („rz”), który próbuje składać zbroję, ale mu nie wychodzi.

Literackie spotkania z wyrazem

Wisława Szymborska zwykła mawiać, że „montaż wiersza to sztuka ukrytych spojrzeń między słowami”. Z kolei w „Lalce” Prusa znajdujemy zaskakujący passus: „…montaż maszyn przypominał mu układanie małżeństw – każde źle dobrane ogniwo grozi katastrofą”. Nawet cyberpunkowe opowiadanie „Montaż zbędnych wspomnień” Jacka Dukaja gra ortograficzną pewnością tytułu, sugerując technologiczną precyzję.

Kulturowe transformacje: od stolarza do youtubera

Słowo przeszło zadziwiającą ewolucję znaczeniową. W latach 50. oznaczało głównie składanie maszyn, w latach 90. – instalację anten satelitarnych, dziś zaś dominują: montaż filmów na YouTube i… montaż genetyczny. Ta semantyczna ekspansja nie zmienia jednak podstawowej zasady: bez „ż” na końcu tracimy technologiczną moc sprawczą, zostając z językowym pseudonimem.

Przestrzeń dla wyobraźni: gdyby istniał „montarz”…

Gdyby uznać błędną formę za poprawną, zyskalibyśmy nowy zawód. „Montarz” mógłby być:
– średniowiecznym rzemieślnikiem łączącym elementy zbroi
– bohaterem fantasy tworzącym sojusze między magicznymi królestwami
– kosmitą z powieści SF łączącym wymiary rzeczywistości
Tymczasem w rzeczywistości pozostajemy przy montażu – słowie, które jak dobry klej łączy technikę, sztukę i codzienność.

Ortograficzny survival: jak nie dać się zwieść?

Oto test na prawdziwego mistrza pisowni: jeśli potrafisz jednocześnie:
– montować półkę według instrukcji w języku Szekspira
– redagować napisy filmowe
– i poprawiać cudze błędy w mediach społecznościowych
…wtedy możesz nazwać siebie arcymistrzem montażu w każdej postaci. Pamiętaj tylko, że nawet najlepszy specjalista od CGI nie „zmontarzy” cię z powrotem, jeśli rozbijesz słowo na niewłaściwe litery.