nie całkiem czy niecałkiem – razem czy osobno

Kiedy „nie całkiem” staje się niecałkiem prawdziwe?

Gdyby polszczyzna była kochanką, nie całkiem byłaby jej ulubionym zwrotem – bo ten frazeologizm wymaga delikatnego rozdzielenia. Jedyną poprawną formą jest pisownia rozdzielna, podczas gdy niecałkiem to błąd ortograficzny porównywalny do zaproszenia matki na randkę. Dlaczego? Bo „całkiem” to przysłówek, a partykułę „nie” z przysłówkami zawsze piszemy osobno – chyba że powstało zupełnie nowe słowo. A tu właśnie nie powstało.

Dlaczego nawet filolodzy czasem mylą się w łóżku z ortografią?

Winowajcą jest tu podobieństwo do innych konstrukcji. Gdy mówimy „niespecjalnie”, piszemy łącznie. Gdy „nie do końca” – rozdzielnie. Nasz mózg szuka analogii i czasem wybiera złą ścieżkę. Wystarczy spojrzeć na internetowe forum: „Ten tort jest niecałkiem zjedzony” – pisze ktoś, nieświadomie tworząc nowy czasownik „niecałkować” o podejrzanie erotycznym wydźwięku.

Jak rozpoznać, czy mamy do czynienia z miłosnym niedomówieniem czy ortograficznym faux pas?

Wyobraź sobie scenę: bohater powieści mówi „To było nie całkiem przypadkowe spotkanie”. Pisarz celowo rozdziela słowa, by podkreślić, że choć pozornie przypadkowe, spotkanie miało drugie dno. Gdyby napisał niecałkiem, czytelnik mógłby pomyśleć o połowicznej cielesności, nie zaś o subtelnej intrydze.

Czy Sienkiewicz i Prus pisali „niecałkiem” wbrew regułom?

W „Quo Vadis” znajdziemy zdanie: „Nie całkiem jeszcze pojąłem, dlaczego Lygia uciekła”. Gdyby Henryk Sienkiewicz użył formy łącznej, współcześni redaktorzy mieliby powód do skreśleń. Ale pisarz wiedział, że rozdzielna pisownia pozwala zachować dwuznaczność – może chodzi o niedokończone zrozumienie, a może o emocjonalny niedosyt?

Jak współczesna popkultura gra z tym wyrażeniem?

W serialu „Rojst” padają słowa: „To śledztwo jest nie całkiem legalne”. Scenarzyści celowo nie użyli formy łącznej, by podkreślić, że policjanci łamią prawo tylko częściowo. Gdyby powiedzieli niecałkiem, brzmiałoby to jak przyznanie się do całkowitej nielegalności z domieszką zażenowania.

Co łączy jajko na miękko z ortografią?

Wyobraź sobie kulinarny blog: „Ciasto wyszło nie całkiem wypieczone”. Autor sugeruje, że może być jadalne, choć niedoskonałe. Gdyby napisał niecałkiem, czytelnicy pomyśleliby, że ciasto zostało specjalnie upieczone w sposób „niecałkowity”, jak jakieś awangardowe danie w modnej restauracji.

Czy językowe wyjątki potwierdzają tu regułę?

Są sytuacje, gdy „nie-” z przysłówkiem piszemy łącznie, ale tylko gdy tworzą nowy termin. Np. „niebywale” (czyli 'niezwykle’) vs „nie bywale” (negacja czasownika). Jednak w przypadku „nie całkiem” żaden słownik nie odnotowuje łącznej formy jako poprawnej – nawet w najnowszych wydaniach, które przecież uwielbiają rewolucje.

Jak to brzmi w ustach polityków?

Gdy poseł mówi: „Nasze reformy są nie całkiem zakończone”, chce przekazać, że prace trwają. Gdyby powiedział niecałkiem, brzmiałoby to jak przyznanie, że reformy są „częściowo niecałe” – co w sumie mogłoby być ciekawą koncepcją filozoficzną, ale kiepską strategią rządową.

Czy w mowie potocznej popełniamy ten błąd częściej?

W szybkiej rozmowie „niecałkiem” i „nie całkiem” brzmią identycznie. Stąd błędy w piśmie. Ale ciekawe zjawisko obserwuje się wśród influencerów: celowo piszą niecałkiem jako formę językowego buntu, tworząc hashtag #niecałkiemcool. Ortograficzna prowokacja czy zwykła ignorancja? Oceń sam.

Jak wyglądałaby literacka grafomania z tym błędem?

Wyobraź sobie powieść erotyczną: „Jego pocałunki były niecałkiem niewinne”. Autor najwyraźniej chciał powiedzieć, że pocałunki były „częściowo nie-niewinne”, ale przez błąd ortograficzny stworzył neologizm sugerujący „niecałowanie w pełni”. Trochę jak całowanie przez szybę – blisko, a jednak nie do końca.

Czy ten błąd może zmienić znaczenie zdania?

Absolutnie! „Wykład był nie całkiem nudny” znaczy, że miał momenty interesujące. „Niecałkiem nudny” brzmi jak nowy rodzaj nudy – może nudy w stopniu średniozaawansowanym? Albo nudy dla koneserów? Język polski lubi takie pułapki, gdzie jeden znak interpunkcyjny lub literówka zmieniają sens całej wypowiedzi.

Jak to wygląda w tłumaczeniach?

Tłumacząc angielskie „not entirely” na polski, musimy użyć „nie całkiem”. Ciekawostka: w niemieckim odpowiednik „nicht ganz” też pisze się rozdzielnie. Może to uniwersalna ludzka tendencja, by pewne niedopowiedzenia zachować w formie rozdzielnej? Jak nie wiadomo, o co chodzi, zawsze chodzi o częściową niepewność.