pierwszy czy pierszy

Czy „pierszy” to nowy trend językowy? Wyjaśniamy, dlaczego tylko jedna forma ma sens

W języku, gdzie „rz” i „ż” potrafią spędzać sen z powiek, pierwszy zdobywa koronę najczęściej mylonego liczebnika. Poprawna forma zawiera w sobie ukryty skarb etymologiczny – staropolskie „pierzch” oznaczające początek czegoś. Tymczasem pierszy to językowe UFO, które regularnie ląduje w szkolnych dyktandach i internetowych dyskusjach.

Dlaczego nasze usta zdradzają nas przy tym słowie?

Wymowa bywa zdradliwa – w szybkiej mowie „pierwszy” często brzmi jak „pier-szy”, co prowadzi do fonetycznego złudzenia. Wyobraź sobie kolejkę w urzędzie, gdzie urzędnik pyta: „Kto tu pierszy?”. Brzmi naturalnie, ale w rzeczywistości to językowa pułapka. Podobny mechanizm działa w przypadku „wziąść” zamiast „wziąć” – ucho słyszy, co chce usłyszeć.

Jak rozpoznać językowego oszusta?

Historyczna analiza to najlepszy detektor błędów. Weźmy fragment „Pana Tadeusza”: „Tak pierwszy raz w życiu, w tej Sukni Niedzielnej„. Mickiewicz nie mógł wiedzieć, że za 200 lat ktoś zapyta, czy nie chodziło o „pierszy raz”. Wystarczy spojrzeć na pokrewne formy: „pierwotny”, „pierwiastek” – wszędzie to samo „pierw-” jak w „pierwszeństwie”.

Czy zwierzęta pomogą zapamiętać poprawną formę?

Wyobraź sobie zoo pełne językowych ciekawostek. W klatce nr 1: „Pierwsza żyrafa z pierścieniem na szyi”. Obok tabliczka: „Uwaga! Nie karmić pierszymi burakami!”. Ten absurdalny obraz utrwali w pamięci zasadę – „pierwszy” zawsze ma „rz”, nawet gdy mówimy o zwierzętach w kolejce do weterynarza.

Jak filmowe hity wykorzystują tę pułapkę?

W kultowym „Rejsie” słyszymy: „Pierwszy raz widzę statek z takim…”. Gdyby aktor powiedział „pierszy„, scena straciłaby komediowy wydźwięk. Błąd językowy mógłby tu działać jak przysłowiowa mucha w zupie – rozpraszająco. A przecież w kinowych hitach każdy detal ma znaczenie!

Czy istnieje sytuacja, gdzie „pierszy” jest dopuszczalne?

Wyłącznie w jednym kontekście – gdy mówimy o… piersiach. „Pierszy dzień wiosny” to kuriozalny kalambur łączący anatomię z porami roku. W utworze kabaretowym mogłoby to brzmieć: „Na pierszej piersi wrony siedzącej, wiosnę czuję przez przypadek„. W życiu codziennym – lepiej nie eksperymentować.

Jak wielcy pisarze radzili sobie z tym wyzwaniem?

Bolesław Prus w „Lalce” używa frazy „pierwszy lepszy” aż 23 razy. Gdyby zamienił „rz” na „r”, Wokulski straciłby część swej językowej precyzji. Współczesny przykład? W „Wiedźminie” Sapkowskiego: „Pierwszy skrzypce grał tak fałszywie…” – tu błąd w liczebniku zburzyłby magiczny klimat.

Czy technologia pomaga czy szkodzi?

Autokorekta bywa kapryśna. Gdy wpiszesz „pierszy dzień szkoły”, telefon może „pomocnie” zmienić na „piersi dzień szkoły”. Ten komiczny efekt uboczny pokazuje, że nawet maszyny mają problem z tą pułapką. Lepiej polegać na własnej wiedzy niż na algorytmach!

Jakie triki stosowali nasi przodkowie?

W XIX-wiecznych elementarzach znajdziemy rymowankę: „Pierwszy, drugi, trzeci z brzegu – pisze się przez rz, a nie przez rze„. Dziś moglibyśmy ją uwspółcześnić: „Pierwszy jak pierogi – zawsze z rz w środku drogi”. Taka skojarzeniowa metoda działa lepiej niż surowe reguły.

Czy istnieje geograficzny rozkład tego błędu?

Ciekawe zjawisko obserwujemy na Śląsku – tamtejsza wymowa czasem upodabnia „pierwszy” do „pjerszy”, co jednak nie usprawiedliwia błędnej pisowni. W Krakowie z kolei można usłyszeć żartobliwe: „Ten pierszy do Pacanowa jedzie”, co brzmi jak parodia słynnego wiersza o koziołku.