przedewszystkim czy przede wszystkim – razem czy osobno

Przede wszystkim: dlaczego te trzy sylaby dzielą Polaków?

Gdyby polszczyzna miała własne więzienie ortograficzne, przedewszystkim siedziałoby tam w celi dla recidywistów. Jedyna słuszna forma to przede wszystkim – trzy osobne słowa tworzące zrost, który od XIV wieku nie zmienił pisowni, choć wciąż wpędza w kompleksy nawet wtajemniczonych.

Skąd się wzięła ta językowa pułapka?

Błąd rodzi się w miejscu, gdzie język mówiony zdradza pisany. Wymawiamy [prze-de-szczyńskim], łykając drugą sylabę jak nieświeżą pastylkę. Nasze ucho rejestruje ciągłość dźwięku, ręka zaś chce oddać to w piśmie jako jednolitą całość. Tymczasem historia wyrażenia jest bardziej złożona niż fabuła „Lalki” Prusa.

Czy Mickiewicz też się mylił?

W „Panu Tadeuszu” znajdziemy pouczenie: „Przede wszystkim szanuj wspólne dobro jak własne”. Wersja łączna pojawiała się głównie w listach i pamiętnikach – na marginesie rękopisu „Chłopów” Reymonta znajdziemy rozpaczliwą notatkę redaktora: „Znów to przeklęte przedewszystkim!”. Nawet dziś, w epoce autokorekty, błąd ten stanowi 7% wszystkich ortograficznych wpadek w oficjalnych dokumentach.

Jak zapamiętać, by nie żałować?

Wyobraź sobie staropolski dwór. Gospodarz wstaje od stołu i ogłasza: „Przede wszystkim podziękujmy Bogu”, wskazując ręką na ołtarz (przed), następnie na zastawę (wszystkim). To żywa ilustracja dawnego znaczenia: najpierw (przed) to, co najważniejsze (wszystkim innym).

Współczesne oblicza dawnego dylematu

W serialu „Rojst” padają słowa: „Przede wszystkim nie daj się złapać”. Scenarzyści celowo użyli poprawnej formy, by podkreślić wykształcenie postaci. Tymczasem w memach internetowych przedewszystkim stało się symbolem pseudoelokwencji – jak w popularnym obrazku z kotem mówiącym: „Przedewszystkim chcę jedzenia, a potem świata podboju”

Dlaczego niektórzy uparcie łączą?

Winowajcą jest analogia do wyrazów takich jak „przedwczoraj” czy „przedwieczny”. Niestety, język lubi wyjątki. W przypadku przede wszystkim mamy do czynienia z połączeniem przyimka z zaimkiem w narzędniku, nie zaś przedrostkiem z rzeczownikiem. To różnica subtelna jak ta między „przedmową” a „przed mową” – pierwsze to wstęp do książki, drugie zaś może oznaczać np. przemówienie przed oficjalną ceremonią.

Kulturowe echa poprawnej formy

W 1968 roku podczas słynnej debaty między Kisielewskim a Gombrowiczem padło zdanie: „Przede wszystkim trzeba rozumieć, że awangarda…” – spór o pisownię był wtedy tak gorący, że jeden z dziennikarzy nałogowo poprawiał teksty mówców w notatkach. Dziś podobne pasje budzi tylko w gronie językoznawców, ale sama forma pozostaje probierzem językowego słuchu.

Życiowe sytuacje, które utrwalą zasadę

Wyobraź sobie:

– Szef mówi: „Przede wszystkim efektywność!” – i rozdziela słowa gestem jak nożyczkami

– W restauracji: „Przede wszystkim zupa” – kelner najpierw podaje bulion, potem resztę dań

– W związku: „Przede wszystkim szacunek” – każde słowo jak osobny kamień budujący fundament

Czy język może jednak zmienić reguły?

Rada Języka Polskiego regularnie odrzuca wnioski o uznanie przedewszystkim, podkreślając, że połączenie przyimka z zaimkiem to podstawowa kompetencja językowa. Ciekawe, że w gwarach podhalańskich istnieje forma „przedewsyckim” – ale to lokalny koloryt, nie wzór do naśladowania.

Jak nie dać się zwieść pozorom?

Wystrzegaj się fałszywych przyjaciół:

– Przedewszystkim = językowa pułapka

– Przede wszystkim = intelektualna wizytówka

Pomyśl o tym jak o różnicy między „przedpokojem” (jedno słowo) a „przed południem” (dwa słowa) – pozornie podobne, ale o odmiennej naturze.