rodziną czy rodzinom

Czy to prawda, że obie formy istnieją, ale oznaczają coś zupełnie innego?

Wbrew pozorom, rodziną i rodzinom to dwie poprawne formy, ale należące do różnych przypadków gramatycznych. Sedno problemu leży w rozróżnieniu narzędnika od celownika. Gdy mówimy „Jadę z rodziną na wakacje”, używamy narzędnika (rodziną). Gdy zaś „Kupiliśmy prezent rodzinom poszkodowanym”, mamy do czynienia z celownikiem liczby mnogiej (rodzinom). Błąd pojawia się, gdy te formy stosujemy zamiennie w niewłaściwych kontekstach.

Dlaczego nawet inteligentni ludzie mylą te końcówki?

Winowajcą jest podobieństwo fonetyczne -ą i -om, które w mowie potocznej bywają nieostre. W gwarach śląskich czy kresowych można usłyszeć zwroty typu „Poszli z rodzinom do kościoła”, co wynika z historycznych procesów językowych. W standardowej polszczyźnie jednak takie pomieszanie końcówek to jak podanie soli zamiast cukru do ciasta – zmienia całkowicie smak wypowiedzi.

Jak odróżnić te formy w nietypowych sytuacjach?

Wyobraź sobie scenę z filmu „Reich” gdzie główny bohater krzyczy: „Walczę rodziną jak tarczą!”. Tu rodziną (narzędnik) nabiera złowieszczego znaczenia. Gdyby powiedział „Walczę rodzinom”, sugerowałby walkę na rzecz rodzin, co diametralnie zmienia sens sceny. Podobnie w powieści „Lalka” Prusa: „Ożenił się dla rodziną” (poprawnie: z rodziną) zmieniłoby motywację Wokulskiego na materialną.

Czy istnieją zdania, gdzie obie formy są poprawne?

Tak! W zdaniu: „Z rodzinom/rodziną bywa różnie” – ale tylko jeśli celowo gramy słowami. W pierwszym wariancie (błędnym) sugerujemy, że z każdą rodziną (rodzinom jako celownik liczby mnogiej) coś się dzieje. W drugim (poprawnym) – opisujemy sytuację z użyciem narzędnika. To językowa łamigłówka worthy of linguisticznego escape roomu!

Historyczne potyczki z końcówką -om

W XVI-wiecznych kazaniach Piotra Skargi spotykamy wyłącznie formę rodzinom w funkcji celownika, co potwierdza jej dawne uzusowanie. Ciekawostka: w rękopisach średniowiecznych często zapisywano tę końcówkę jako „-om” lub „-ům”, co tłumaczy współczesne wątpliwości. W 1921 roku podczas prac nad ortografią rozważano nawet uproszczenie końcówek, ale ostatecznie zachowano tradycyjną odmianę.

Jak współczesna kultura utrwala te błędy?

W serialu „Rojst” padło zdanie: „Dajcie spokój rodzinom!” – tu celownik liczby mnogiej użyty prawidłowo. Gdyby aktor powiedział „Dajcie spokój rodziną”, sugerowałby, że rodzina jest narzędziem agresji. W piosence Kayah „Śpij kochanie” błąd „Zapodziałam się rodzinom” zmieniłby lirykę w komedię absurdalną o zgubieniu się… wśród wielu rodzin.

Dlaczego to rozróżnienie ma praktyczne znaczenie?

Wyobraź sobie nekrolog: „Rodzinom Zmarłego składamy kondolencje” – poprawny celownik. Gdyby napisano „Rodziną Zmarłego”, sugerowałoby to, że kondolencje składają… przy użyciu rodziny jako medium. W dokumentach prawnych taki błąd mógłby nawet zmienić interpretację zapisu testamentowego!

Czy zwierzęta mają z tym problem?

W warszawskim ZOO tablica informuje: „Nie karmić zwierząt rodziną” – poprawny narzędnik, choć wywołuje komiczne skojarzenia. Gdyby użyto rodzinom, apel brzmiałby jak zakaz dokarmiania całych klanów ludzkich. To dowód, że nawet w pozornie prostych komunikatach wybór końcówki decyduje o sensie.

Jak zapamiętać różnicę dzięki skojarzeniom?

Wyobraź sobie, że -ą to haczyk (jak w „ą” przy literze), którym coś robisz (narzędnik!). Zaś -om to skrót od „OMlet”, który rozdajesz wielu osobom (celownik liczby mnogiej). Gdy mówisz „Idę z rodziną”, widzisz haczyk łączący cię z bliskimi. Gdy „Pomagam rodzinom”, rozdajesz omlety potrzebującym.

Czy sztuczna inteligencja popełnia ten błąd?

Ciekawostka: GPT-3 w wersji polskiej początkowo często myliło te formy, traktując „-om” jako uniwersalną końcówkę. Dopiero po treningu na współczesnych tekstach nauczyło się rozróżniać konteksty. To dowód, że nawet maszyny potrzebują czasu, by opanować polską fleksję!