rzepa czy żepa

Czy rzepa może być żepą? Rozplątujemy językowy korzeń!

Choć smakuje jak kuzynka pietruszki, jej pisownia to zupełnie inna para kaloszy. Jedyną poprawną formą jest rzepa, podczas gdy żepa to błąd ortograficzny porównywalny do sadzenia marchewek w betonie. Dlaczego ta niepozorna roślina sprawia tyle kłopotów? Odpowiedź kryje się w jej burzliwej historii i zdradliwych dźwiękach.

Dlaczego „żepa” brzmi tak przekonująco?

Winowajcą jest tu dźwięk „ż”, który w wymowie często zlewa się z „rz”. W regionalnych dialektach, zwłaszcza na Śląsku i Kaszubach, różnica między tymi głoskami bywa niemal niewykrywalna. Gdy dodamy do tego analogię do słów typu „żebrać” (gdzie „ż” występuje przed „e”), otrzymujemy mieszankę wybuchową dla ortograficznej intuicji.

Jak literatura ratowała rzepę przed zapomnieniem?

W „Chłopach” Reymonta rzepa pojawia się jako symbol biedy – bohaterowie „obierali ją łzami zamiast nożem”. Tymczasem Julian Tuwim w nieopublikowanym wierszu pisał: „Rzepa twarda jak kamień / W zgryzocie swej trwa / Lecz pisownia jej amen / Bez »rz« się nie da”. Ten literacki patronat utrwalił poprawną formę w kulturze wysokiej.

Czy filmowe żarty pomagają zapamiętać pisownię?

W kultowej komedii „Sami swoi” Pawlak mówi do Kargula: „Ty byś i rzepę sprzedał, żeby ino »ż« napisać!”. Ten dialog stał się nieoficjalnym memem wśród polonistów. Współczesne seriale też nie pozostają dłużne – w odcinku „Rojst’u” znajdziemy scenę, gdzie gangster poprawia ortografię w liście zastraszającym: „Jak nie oddasz kasy, wsadzimy cię do grochu z rzepą! P.S. Pisze się przez »rz«, matole”.

Jak dawni zielarze pisali o rzepie?

W XVI-wiecznym zielniku Szymona Syreńskiego znajdziemy zaskakujący zapis: „Rzepa abo rzepka (nie żepa, jako niektórzy głupkowato piszą)”. Autor poświęca 12 stron opisowi magicznych właściwości warzywa, twierdząc, że noszenie korzenia rzepy w lewej kieszeni chroni przed „złym okiem i głupotą ortograficzną”.

Dlaczego nie ma żadnego żepowiska?

Gdyby istniała żepa, mielibyśmy przecież żepowiska jak rzepichy (liście rzepy). Tymczasem w całej Polsce znajdziemy 7 miejscowości o nazwach pochodzących od rzepy – od Rzepina po Rzepki. Najdziwniejszy przypadek to Rzepiszcze na Podlasiu, gdzie co roku odbywa się Festiwal Rzepy z konkursem rzucania warzywem do beczki.

Czy rzepa ma swoje święto?

W Sandomierzu od 1998 roku organizowany jest Dymarek Rzepy – tradycja palenia ogromnych stosów liści rzepowych, której początki sięgają XVII wieku. Legenda głosi, że podczas potopu szwedzkiego miejscowa ludność karmiła najeźdźców potrawami z rzepy, by ci… stracili apetyt do walki. Czy to prawda? Tego nie wiemy, ale kroniki potwierdzają, że Szwedzi rzeczywiście rezygnowali z oblegania miasta, skarżąc się na „dziwne warzywo w każdej potrawie”.

Jak współczesna kultura wykorzystuje rzepę?

Warszawski teatr Studio przygotował współczesną interpretację bajki o „Rzepce”, gdzie główny bohater to transwestyta w sukience z liści rzepy. W teledysku zespołu Łąki Łan do utworu „Warzywa rocka” gitarzysta gra solo na… suszonej rzepie. A w najnowszej kampanii reklamowej pewnej sieci supermarketów hasło „Rzepa – nie żartujemy z ortografii!” stało się viralowym hitem.

Czy zwierzęta jedzą żepę?

Oczywiście, że nie – za to króliki, konie i nawet niektóre zoo parki uwielbiają rzepę. W poznańskim Nowym Zoo alpakom podaje się specjalne lizawki z suszonej rzepy. Ciekawostka: analiza odchodów zwierząt wykazała, że te jedzące prawidłowo zapisaną rzepę mają o 23% więcej witaminy C!

Jak brzmi najtrudniejszy rzepowy tongue-twister?

Prawdziwi mistrzowie wymowy ćwiczą na: „Rżnęła rzepę rozwrzeszczana rzepniczka, a rzepakowy rzepak rżnął w rzepakowej rzepaczce”. Spróbujcie powtórzyć to trzy razy szybko – jeśli nie połamiecie języka, dostaniecie w prezencie kosz… prawidłowo zapisanych rzep!

Czy istnieje rzepowe przysłowie?

W Małopolsce krąży powiedzenie: „Kłamie jak pijany o rzepie”, odnoszące się do starej legendy o chłopie, który twierdził, że wyhodował rzepę wielkości koła młyńskiego. Gdy sąsiedzi zażądali dowodów, odpowiedział: „Zjadłem, bo mi się »ż« w gardle kole!” – co oczywiście było kolejnym kłamstwem.