sanatorium czy senatorium

Czy leczniczy obiekt pisze się przez „a” czy „e”? Rozstrzygamy odwieczny dylemat

Zacznijmy od mocnego uderzenia: jedyną poprawną formą jest sanatorium, podczas gdy senatorium to błąd wynikający z fonetycznej pułapki. Ta specyficzna pomyłka ma jednak głębsze korzenie niż zwykła literówka – sięga starożytnych Rzymian i polskich przyzwyczajeń językowych.

Dlaczego „senatorium” brzmi jak miejsce dla senatorów?

Błędna forma często pojawia się w tekstach pisanych „ze słuchu”. Wymowa sanaTORium sugeruje literę „e” po „n”, szczególnie że w języku polskim mamy wyrazy pokrewne jak „senny” czy „senator”. To klasyczny przykład hiperpoprawności – próby „ulepszenia” wyrazu poprzez analogię do innych słów. Tymczasem korzeń „san-” pochodzi od łacińskiego sanare (leczyć), co widać w pokrewnych wyrazach: sanatoryjny, sanitariusz, a nawet… insania (łac. szaleństwo).

Jak literatura i popkultura utrwaliły prawidłową formę?

W powieści „Sanatorium pod Klepsydrą” Brunona Schulza tytułowy obiekt to miejsce magicznych transformacji, nie zaś sennych marzeń. Gdyby pisarz wybrał formę „senatorium”, cała symbolika utworu straciłaby sens – chodzi przecież o uzdrowienie poprzez sztukę, nie o drzemkę. Podobnie w filmie Wesa Andersona „Grand Budapest Hotel” postać Madame D. wspomina o leczeniu w sanatorium, nie zaś w wymyślonym senatorium.

Czy istnieją sytuacje, gdzie „senatorium” miałoby sens?

Żartobliwie można by tak nazwać:

• • parlamentarną salę do drzemki podczas długich obrad
• • eksperymentalne centrum badań nad snem
• • luksusowy hotel oferujący „terapie snem”

W oficjalnej polszczyźnie jednak takie neologizmy pozostają językowymi potworkami. Ciekawostka: w 1928 roku pewna warszawska gazeta użyła określenia „senatorium” w reportażu o… nowoczesnych łóżkach w sejmie. Redakcja tydzień później opublikowała sprostowanie, tłumacząc się „nocnym zmęczeniem korektora”.

Jak rozpoznać fałszywe „senatorium” w starych tekstach?

W dokumentach z międzywojnia błąd ten pojawiał się częściej niż dziś. Przykładowo w reklamie z 1936 roku czytamy: „Eleganckie senatorium w Krynicy gwarantuje wypoczynek i kurację”. To dowód, że nawet profesjonaliści ulegali fonetycznym złudzeniom. Współczesne korpusy językowe pokazują jednak, że forma z „e” występuje głównie w internecie – zwykle w komentarzach lub postach pisanych pośpiesznie.

Czy inne języki też mają problem z tą pisownią?

Niemieckie „Sanatorium” i rosyjskie „санаторий” trzymają się łacińskiego źródła. Ciekawiej jest w esperanto, gdzie słowo „sanatorio” celowo pomija „n” przed „a”, by uniknąć pomyłek. Węgierski odpowiednik „szanatórium” dodaje literę „z” na początku, co pokazuje, jak różnie języki radzą sobie z tym terminem. Polski wersja pozostaje jednak wierna oryginałowi – pisownia przez „a” to nie przypadek, ale świadomy wybór językowy.

Jak zapamiętać różnicę dzięki skojarzeniom?

Wyobraź sobie:

• • SANAtorium = SANepid (skojarzenie z ochroną zdrowia)
• • SENatorium = SENator (polityk, który może potrzebować drzemki)
• • Litera „a” jak apteka – miejsce związane z leczeniem
• • Litera „e” jak eskulap – ale ten mitologiczny lekarz i tak wolałby „sanatorium”

W listach curek z XIX wieku znajdziemy nawet wierszyki mnemotechniczne: „Kto w sanatorium chce zdrowe mieć ciało, niech w pisowni zawsze „a” zachowało”!

Czy rozwój medycyny wpłynął na pisownię tego słowa?

Gdy w XIX wieku budowano pierwsze polskie uzdrowiska, terminologia medyczna podlegała silnym wpływom niemieckim. Dokumentacja techniczna zakopiańskiego sanatorium „Książęcy Zdrój” z 1887 roku zawiera jednak konsekwentną pisownię przez „a”. Ciekawe, że w tym samym okresie w Krakowie powstał pamflet krytykujący „modę na senatoria” – autor celowo użył błędnej formy, by wyśmiać pseudomedyczne praktyki.