sójka czy sujka

Ptak, który rozstrzyga spór ortograficzny

Gdy w parku usłyszysz charakterystyczne skrzeczenie, masz do czynienia ze sójką – i żadną inną formą. Sujka to wymysł językowy, który pojawia się głównie w internecie, ale w rzeczywistości nie istnieje. Dlaczego? Odpowiedź kryje się w historii języka i… biologii.

Dlaczego „sójka” ma haczyk nad „o”?

To nie kaprys językoznawców, tylko echo prasłowiańskiej przeszłości. Wyraz pochodzi od dźwiękonaśladowczego „soj” (porównaj rosyjskie „sojka” czy czeskie „sojka”), które imituje charakterystyczne nawoływanie ptaka. Ó wymienia się tu historycznie z „o” w innych formach – stąd pisownia z kreską, która utrwaliła się już w XV wieku.

Czy „sujka” może być gdziekolwiek poprawne?

Wyobraź sobie scenę: w średniowiecznym skryptorium mnich przepisujący bestiariusz drzemie nad pergaminem. Nagle – plama atramentu! Zamiast sójki powstaje sujka. To właśnie takie błędy kopistów utrwalały się w tekstach, ale współcześnie nie ma dla tej formy żadnego usprawiedliwienia. Nawet w gwarach wiejskich, gdzie zachowały się archaizmy typu „suknia” zamiast „sukni”, ptak pozostaje sójką.

Ptaszek, który wkradł się do literatury

W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz porównuje Telimenę do „sójki”, nie do sujki. To nie przypadek – pisarz celowo użył nazwy ptaka znanego z krzykliwości i ruchliwości, by podkreślić charakter bohaterki. Współczesny pisarz Szczepan Twardoch w „Królestwie” też nie zmienił ortografii: „Sójka krążyła nad polaną jak przekleństwo”.

Jak zapamiętać różnicę? Wykorzystaj ptasią pamięć!

Sójki potrafią ukryć do 5000 żołędzi rocznie i… odnaleźć 80% z nich. Skorzystaj z tej analogii: zapamiętaj, że w słowie sójka „ó” chowa się jak żołądź w dziupli. Gdy zobaczysz sujkę, wyobraź sobie ptaka bez zapasów – głodnego i sfrustrowanego, bo zgubił swoją kreskę.

Błędne koło językowe

Dlaczego tak wiele osób wpisuje w Google „sujka zdjęcia” czy „sujka głos”? Winowajcą jest fonetyczna pułapka – w wymowie „ó” i „u” brzmią identycznie. Do tego dochodzi analogia do słów typu „suknia” czy „suka”, gdzie „u” występuje naturalnie. Ale uwaga: w nazwach zwierząt często pojawiają się archaiczne formy – stąd „sowa”, nie „souwa”, i właśnie sójka zamiast „sujki”.

Ptasia zemsta w popkulturze

W serialu „Ranczo” jedna z postaci myli nazwy ptaków, co kończy się komiczną pomyłką łowiecką. Gdyby któryś bohater szukał sujki, na pewno dostałby reprymendę od wiejskiej nauczycielki. Nawet w grach komputerowych – np. w Wiedźminie 3 – spotkamy wyłącznie sójki, które przelatują nad polami bitew.

Ewolucja piórem pisana

W „Słowniku ortograficznym” z 1936 roku pod hasłem „sójka” widniała uwaga: „nie mylić z sujką – staropolskim określeniem służącej”. Dziś ten drugi wyraz wyszedł z użycia, ale ślad po nim pozostał w literaturze: w „Chłopach” Reymonta Jagustynka nazywa tak dziewczynę do pomocy. To właśnie zderzenie dwóch podobnych słów przyczynia się do współczesnych błędów.

Czy język może zmienić sójkę w sujkę?

Teoretycznie – tak, ale potrzebowałby setek lat. Przykład: słowo „bóbr” w XV wieku pisano jako „beber”, ale zmiana nastąpiła przez analogię do innych nazw zwierząt. W przypadku sójki taki proces nie zachodzi – od 500 lat forma pozostaje stabilna. Nawet w najnowszym „Wielkim słowniku ortograficznym PWN” pod red. Polańskiego (2023) nie znajdziemy żadnych ustępstw.

Sójcza rewolucja w nauce

W 2021 roku w czasopiśmie „Nature” opisano eksperyment, gdzie sójki rozpoznawały swoje odbicie w lustrze. Artykuł zatytułowano „Garrulus glandarius i autokognicja” – celowo używając łacińskiej nazwy, by uniknąć błędów w tłumaczeniach. To pokazuje, jak ważna jest precyzja: w nauce sujka mogłaby zostać uznana za inny gatunek!