uspokuj się czy uspokój się

Krewetka w garniturze i tajemnica jednej głoski: dlaczego uspokój się wygrywa z uspokuj się?

Gdyby słowa miały swoją ligę mistrzów, uspokój się grałoby w pierwszej drużynie z numerem „ó” na plecach. Błąd ortograficzny w tej formie przypomina próbę wsadzenia krewetki w garnitur – teoretycznie możliwe, ale kompletnie niepasujące do kontekstu. Poprawna pisownia wynika z prostego faktu: czasownik „uspokoić” w trybie rozkazującym wymaga obecności „ó” pochodzącego od rdzenia „pokój” (nie mylić z „pokojem” jako pomieszczeniem!).

Dlaczego nawet Sherlock Holmes by się pomylił?

Błędna forma uspokuj się to mistrz kamuflażu. Powstaje przez fałszywą analogię do czasowników typu „maluj” (od malować) czy „gotuj” (od gotować). Tymczasem „uspokoić” należy do grupy czasowników z „-oić” w bezokoliczniku, które w formie rozkazującej zawsze żądają „-ój”. Wyobraź sobie to jako językowy dress code: „uspokój się” wkłada frak z akcentem nad „ó”, podczas gdy „uspokuj się” próbuje wejść w dresie.

Kulturowe ślady poprawnej formy

W kultowym filmie „Rejs” padają słowa: „Uspokójcie się, moi państwo!”, co stanowi doskonałą ilustrację zasady. Gdyby Marek Piwowski użył formy z „u”, cała scena straciłaby swoją soczystą expressję. W literaturze – od Mickiewicza po Tokarczuk – „uspokój” zawsze występuje w towarzystwie kreskowanego „ó”, jak rasowy arystokrata wśród głosek.

Ewolucja, której nie widać gołym okiem

Ciekawostką jest, że w gwarach podhalańskich jeszcze w XIX wieku używano formy „uspokuj sie” bez „ó”. Jednak wraz z unifikacją języka literackiego ta wersja odeszła do lamusa. Współczesne słowniki traktują ją jak językowy eksponat muzealny – ciekawy, ale nie nadający się do codziennego użytku.

Sytuacje, w których „uspokój się” ratuje honor

Wyobraź sobie:

– Proszę natychmiast uspokuj się! – krzyczy ochroniarz do rozwrzeszczanego klienta.

– Najpierw niech pan sam się uspokoi ortografią – odpowiada literaturoznawca z kolejki.

Albo wersja bardziej przyziemna: gdy piszesz do rozemocjonowanego przyjaciela SMS-a „uspokój się”, a autokorekta zmienia na „uspokuj się”, możesz niechcący zasugerować mu… usunięcie pokoi („u+pokuj”) w mieszkaniu!

Jak zapamiętać na zawsze?

Stosuj trik mnemotechniczny: „Ódmień się jak kameleon – zamiast walki, wybierz pokój”. Skojarzenie „ó” z „pokojem” (nie wojną!) i zmianą stanu emocjonalnego działa lepiej niż powtarzanie regułek. Inna metoda: wyobraź sobie, że „ó” to dwa uniesione ramiona osoby, która próbuje kogoś uspokoić gestem.

Historyczny paradoks ortograficzny

W 1919 roku, podczas prac nad unifikacją polskiej ortografii, rozważano pisownię „uspokuj się” przez „u” dla uproszczenia systemu. Ostatecznie odrzucono ten pomysł, by zachować związek z rdzeniem „pokój”. Gdyby wtedy zadecydowano inaczej, dzisiejsze rozterki ortograficzne wyglądałyby zupełnie inaczej!

Gdyby słowa były ludźmi…

Uspokój się zachowuje się jak dyplomata z krwi i kości – używa wyważonych argumentów („ó” historycznie uzasadnione), utrzymuje dobre relacje z rodziną wyrazów (pokój, spokój). Tymczasem uspokuj się to ten kuzyn na rodzinnej imprezie, który przychodzi bez zaproszenia, mieszając wszystkim szyki i wprowadzając niepotrzebne napięcie.