w Zakopanem czy w Zakopanym

W Zakopanem czy Zakopanym: góralska łamigłówka językowa

Gdy mróz szczypie w policzki, a Tatry mrugają śnieżnymi powiekami, tylko jedna forma jest właściwa: w Zakopanem. Błąd w Zakopanym to językowa pułapka zastawiona przez historię i nasze przyzwyczajenia. Dlaczego? Odpowiedź kryje się w XV-wiecznej polanie i… gramatycznej zdradzie.

Czy Zakopane zmienia się w Zakopany zimą?

Absolutnie nie! Miejscownik (gdzie? – w czym? w kim?) zawsze brzmi w Zakopanem, choć intuicja podpowiada co innego. Winowajcą jest końcówka „-em”, która w języku polskim zwykle pojawia się w rodzaju nijakim. Tymczasem „Zakopane” to nazwa żeńska – jak Warszawa czy Krakowa. Ten paradoks sprawia, że nawet profesorowie polonistyki czasem się gubią.

Góralska etymologia vs. współczesne błędy

Nazwa miasta wywodzi się od czynności „zakopywania” polany pod uprawę. Pierwotnie była to forma imiesłowu: „(miejscowość) zakopana w górach”. Z czasem słowo skamieniało w nazwę własną, ale gramatycznie zachowało cechy przymiotnika. Stąd właśnie ta podstępna końcówka „-em” zamiast oczekiwanego „-ym”.

Zabawną ilustracją tego zjawiska jest anegdota o Henryku Sienkiewiczu. Podobno podczas pobytu w 1886 roku pytał: „Czy w tym Zakopanym…”, na co miejscowy góral odparł: „Panie, my tu w Zakopanem, a nie w jakimś Zakopanym – toż to by znaczyło, że nas zasypali!”

Kulturowe świadectwa poprawnej formy

Wszystkie ważne dzieła literackie i dokumenty historyczne konsekwentnie używają właściwej formy:

• Witkacy w „Szewcach” pisał: „W Zakopanem nawet rewolucja śmierdzi świerkowym lasem”
• Oficjalna mapa Galicji z 1904 roku podaje: „Kurort Zakopane mit heilkräftiger Luft”
• W kultowym filmie „Janosik” padają słowa: „W Zakopanem diabły tańcują po kamieniach”

Dlaczego ciągle mylimy końcówki?

Psycholingwiści wskazują trzy główne przyczyny:

1. Fonetyczne podobieństwo do form typu w Zakopanym lesie
2. Analogia do innych nazw miejscowych z końcówką „-ym” (np. w Zielonym Gaju)
3. Wpływ gwary podhalańskiej, gdzie często słychać „w Zakopanym”

Ciekawym przykładem jest reklama z lat 90.: „W Zakopanym raju – najlepsze karczmy!”. Kampanię szybko wycofano po interwencji językoznawców, ale zwrot wciąż krąży w turystycznym folklorze.

Jak zapamiętać na zawsze?

Wypróbuj te nietypowe skojarzenia:

• Wyobraź sobie napis na starym szyldzie: „Tu się kończy świat – W Zakopanem”
• Zapamiętaj rymowankę góralską: „Nie mów »w Zakopanym«, bo cię owce zjedzą, mów »w Zakopanem«, a cię przyjmą w redzeń”
• Pomyśl o słynnym mauzoleum na Pęksowym Brzyzku – w Zakopanem spoczywają legendy, nie mogą więc być „zakopane”

Współczesne wyzwania językowe

Nawet nowe technologie potwierdzają zasadność tradycyjnej formy. Google Maps w polskiej wersji konsekwentnie używa w Zakopanem, podczas gdy niektóre nawigacje samochodowe (zwłaszcza pirackie wersje) często „poprawiają” to na błędną formę. W 2022 roku Rada Języka Polskiego wydała specjalne oświadczenie w tej sprawie po fali zapytań od zaniepokojonych użytkowników.

Zabawnym paradoksem jest fakt, że w potocznej gwarze podhalańskiej rzeczywiście słychać „idem do Zakopanego”, ale to regionalizm, nie poprawna polszczyzna. Jak mawiają językoznawcy: „W Zakopanem mówią po góralsku, ale pisać trzeba po polsku”.

Literackie potyczki z odmianą

W 1937 roku Julian Tuwim specjalnie użył formy w Zakopanym w wierszu „Lokomotywa”, by podkreślić prowincjonalność pewnego bohatera. Ten literacki chwyt stał się później źródłem niekończących się dyskusji wśród uczniów!

Współczesny przykład znajdziemy w piosence Budki Suflera: „W Zakopanem deszczu pełno”. Gdyby zespół wybrał błędną formę, rym rozpadłby się jak niedbale złożony szałas.

Historyczne dowody w kamieniu

Najstarszy zachowany dokument z 1651 roku mówi o „przysiołku zwanym Zakopane”. Kamienna tablica na Dworcu Tatrzańskim z 1899 roku głosi: „Ku wygodzie podróżnych przybywających do Zakopanego”. Nawet nazwa stacji kolejowej używa dopełniacza „Zakopanego”, co często myli turystów – ale to już temat na inną opowieść…