wąski czy wonski

Wąski jak mysia dróżka – dlaczego akurat tak?

Gdy ktoś próbuje przecisnąć się między dwiema ciężarówkami na parkingu, nie ma wątpliwości: potrzebny jest wąski prześwit, nie zaś wonski. Ta błędna forma rodzi się z pozornego podobieństwa do słów typu „wioska” czy „wonton”, choć w rzeczywistości mamy do czynienia z kapryśną polską nosówką. Fonetyczna pułapka czyha na każdym kroku – wystarczy, że ktoś w pośpiechu zamieni charakterystyczne „ą” na bardziej pospolite „on”.

Czy Adam Mickiewicz pisałby „wonski” w Panu Tadeuszu?

W „Opisie matecznika” czytamy przecież: „Ścieżka wąska, kręta, jak wąż się wijąca”. Gdyby wieszcz uległ modzie na fonetyczne uproszczenia, cała romantyczna aura runęłaby jak domek z kart. Nosowe „ą” w wąski to nie kaprys ortografii, lecz żywa pamiątka po prasłowiańskim *ǫzъkъ. Tymczasem wonski brzmi jak hybryda włoskiego „vasto” i jidyszowego „vons” – językowy Frankenstein bez historycznych korzeni.

Jak krakowskie plantacje pieprzu wpłynęły na pisownię?

W XV-wiecznych księgach kupieckich zachował się zabawny zapis: „Wąscy (sic!) mieszczanie skarżyli się na wąskość (sic!) przejść przy składach korzennych”. Ówcześni skrybowie, choć nie zawsze konsekwentni w ortografii, intuicyjnie czuli różnicę między „wąskim” łukiem Sukiennic a „wonskim” zapachem orientalnych przypraw. Ta historyczna rozbieżność pokazuje, że nawet w średniowieczu istniała świadomość odrębności obu form.

Dlaczego „wąskie spodnie” nie mogą być „wonskie”?

Wyobraźmy sobie taką scenkę: modniarz w salonie przymierzalnym oznajmia: „Te wonskie jeansy uwydatniają mi pośladki”. Sprzedawczyni, zamiast zachwycać się efektem, pewnie zasugerowałby wizytę u logopedy. Błąd wynika tu z niebezpiecznego skojarzenia – „wąski” kojarzy się z ciasnotą, podczas gdy wonski przywodzi na myśl wonne kadzidła. To nie tylko kwestia liter, ale całej semantyki!

Czy w filmie „Wąski tor” chodziło o kolej czy o zapach?

Gdyby Andrzej Jerzy Piotrowski nazwał swój kultowy dokument o kolejarzach „Wonski tor”, widzowie spodziewaliby się raczej opowieści o transporcie perfum niż surowej kolejowej rzeczywistości. Ten przykład jak w soczewce pokazuje, jak jedna litera zmienia cały sens przekazu. Podobnie w powieści „Wąskie tory” Joanny Bator – tytułowe metafory życia w ograniczeniach straciłyby głębię, pisane przez „o”.

Jak warszawska ulica Wąski Dunaj stała się językowym strażnikiem?

Na staromiejskiej kamienicy przy tej urokliwej uliczki widnieje szyld: „Od 1647 roku zawężamy horyzonty”. Ten żartobliwy napis to doskonała mnemotechniczna podpowiedź. Gdy turyści próbują zapisać nazwę ulicy jako Wonski Dunaj, miejscowi z uśmiechem wskazują na charakterystyczne zwężenie bruku. Przestrzeń miejska staje się tu żywą lekcją ortografii – każdy zakręt przypomina o potrzebie „zawężenia” pisowni do właściwej formy.

Czy wąsy mają coś wspólnego z wąskością?

Odpowiedź brzmi: etymologicznie – absolutnie nie! Choć podobieństwo brzmieniowe między „wąski” a „wąsy” kusi, by szukać związku (może chodzi o wąsate zwężenia?), prawda jest bardziej zaskakująca. „Wąsy” pochodzą od prasłowiańskiego *ǫsъ, podczas gdy „wąski” – od *ǫzъkъ. To językowe przypadkowe spotkanie w słownej przestrzeni, niczym dwa wąskie strumyki łączące się w rzekę nieporozumień.

Dlaczego pisząc „wonski”, popełniamy błąd ortograficzny i… historyczny?

Wybierając wonski zamiast wąski, nie tylko łamiemy współczesne zasady, ale też odcinamy się od wiekowej tradycji. Średniowieczne „wązky”, renesansowe „wąśki” i oświeceniowe „wąskie” – każda z tych form zachowywała charakterystyczną nosówkę. Gdy w 1936 r. reforma ortografii utrwaliła współczesną pisownię, utrzymano „ą” jako świadome nawiązanie do piśmienniczego dziedzictwa. To nie litera, ale pomost między epokami.