żniwa czy rzniwa
Czy zbieramy plony czy rżniemy zboże? Prawda o wyrazie, który myli nawet wytrawnych smakoszy języka
Gdy sierp błyszczy w słońcu, a pola mienią się złotem, jedyne poprawne określenie tego widowiska to żniwa. Choć rzniwa może brzmieć dla ucha znajomo, to językowy chwast, który trzeba bezwzględnie wyplenić. Dlaczego? Odpowiedź kryje się w korzeniach sięgających głębiej niż lemiesz pługa…
Czy wiesz, że najstarsze zdanie zapisane po polsku dotyczy… żniw? „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” z 1270 roku, czyli słynne „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” – to nie tylko pierwsze polskie zdanie, ale też dowód, że rolnicza terminologia kształtowała nasz język od zarania.
Dlaczego „żniwa” brzmi jak „rzniwa”, ale pisze się inaczej?
Winowajcą jest tu zjawisko fonetyczne zwane mazurzeniem – proces, przez który w niektórych dialektach głoski sz, ż, cz, dż zlały się z s, z, c, dz. Choć literacka polszczyzna zachowała staranne rozróżnienie, w mowie potocznej „ż” i „rz” bywają mylone. Stąd bierze się pokusa, by żniwa pisać przez „rz”, jak w wyrazie „rzeźba” czy „rżysko” (które nota bene też pochodzi od żęcia!).
Od żęcia do żniw – historia słowa, które przetrwało wieki
Słowo żniwa wywodzi się od prasłowiańskiego czasownika *žęti (żąć), który w polszczyźnie rozdzielił się na dwa znaczenia: „ścinać zboże” i „parzyć” (stąd „żądło”). W „Kazaniach świętokrzyskich” z XIV wieku znajdziemy formę „żną”, co pokazuje ciągłość tej tradycji językowej. Tymczasem rzniwa to współczesna mutacja, która pojawiła się dopiero w XX wieku wraz z upowszechnieniem edukacji – paradoksalnie, przez nadgorliwość w stosowaniu reguł ortograficznych!
Gdyby Sienkiewicz pisał „rzniwa” – literackie konsekwencje błędu
Wyobraźmy sobie scenę z „Chłopów” Reymonta: „W słońcu się kładły rzniwa, rżnęli kosami, aż iskry szły”. Nagle z poetyckiego opisu robi się makabryczny obraz krwawej rzezi! To nie przypadek – czasownik „rżnąć” wiąże się z gwałtownym cięciem („rżnąć drzewo”), podczas gdy „żąć” to rytmiczny, celowy ruch sierpem. Ten kontrast świetnie wykorzystał Stanisław Bareja w „Nie ma róży bez ognia”, gdy bohater pyta: „Żniwa? A co wy, rżniecie to zboże czy co?” – wywołując komediowe nieporozumienie.
Żniwne paradoksy: dlaczego „rżysko” ma „rz”, choć pochodzi od „żąć”?
Tu czai się zasadzka! „Rżysko” (pole po żniwach) rzeczywiście pisze się przez „rz”, ale to wyjątek potwierdzający regułę. W staropolszczyźnie istniał czasownik „rżeć” (dzisiaj „rżeć” dotyczy tylko koni), który oznaczał… żęcie! To zapomniane znaczenie przetrwa�
W tej chwili widzisz tylko 50% opracowania
by czytać dalej, podaj adres e-mail!Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!