Motyw arki przymierza – Motyw literacki

Czym jest arka przymierza i dlaczego fascynuje twórców literatury?

Arka przymierza – złocista skrzynia zawierająca kamienne tablice Dekalogu, laskę Aarona i garść manny – to jeden z najbardziej enigmatycznych symboli biblijnych. W literaturze stała się metaforą przymierza z Bogiem, duchowego dziedzictwa oraz niebezpiecznego sacrum. Motyw ten łączy w sobie sacrum i profanum, objawienie i tajemnicę, błogosławieństwo i przekleństwo, co czyni go niezwykle pojemnym artystycznie. Od starożytnych midraszy po współczesne powieści fantasy, arka funkcjonuje jako znak transcendencji wymagającej ludzkiej odpowiedzialności.

Jak ewoluował motyw arki na przestrzeni wieków?

Biblijne korzenie i średniowieczne alegorie

W Księdze Wyjścia (Wj 25:10-22) Bóg szczegółowo instruuje Mojżesza: „I uczynią arkę z drzewa akacjowego”. Ten precyzyjny opis techniczny kontrastuje z teologiczną interpretacją arki jako tronu niewidzialnego Boga. Średniowieczni egzegeci, jak św. Augustyn, widzieli w niej zapowiedź Maryi – „żywej arki” noszącej Chrystusa. W Boskiej komedii Dantego arka staje się symbolem Kościoła płynącego przez mrok historii.

Renesansowe reinterpretacje

Jan Kochanowski w Psałterzu Dawidowym przekształca biblijny motyw w literacką metaforę: „Ten, który mieszka w Arce/ Niechaj nas broni w każdej pracy”. Barokowy poeta Mikołaj Sęp-Szarzyński w sonetach kontrastuje kruchość „arcydzieł zmysłowych” z trwałością duchowego przymierza.

Romantyczny symbol narodowy

„Arką przymierza między dawnymi a młodszymi laty jesteś krajem” – pisze Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu

Polscy wieszcze widzieli w arce analogię do przechowywania narodowej tożsamości pod zaborami. Podobną funkcję pełni „arka pamięci” w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.

Współczesne demitologizacje

Andrzej Stasiuk w Jadąc do Babadag porównuje zdewastowany kościół do „arki porzuconej przez Boga”. W postmodernistycznej powieści Arka Christophera Coake’a relikwia staje się pretekstem do rozważań o współczesnym fundamentalizmie.

Które dzieła najlepiej ilustrują literackie wykorzystanie tego motywu?

Biblia Tysiąclecia (Księga Jozuego 3-6)

Podczas zdobywania Jerycha arka jest zarówno wojskowym sztandarem, jak i narzędziem cudu. Jej obecność powoduje, że „mury same się walą”, co stanie się archetypem literackich opisów nadprzyrodzonej interwencji.

Piotr Skarga, Kazania sejmowe (1597)

Kaznodziejstwo porównuje Rzeczpospolitą do „arki Noego”, gdzie różne stany muszą współpracować, by uniknąć potopu. To przykład politycznego wykorzystania motywu w służbie reform państwa.

Bolesław Prus, Faraon (1897)

W powieści historycznej arka występuje jako sfinks z drewna i złota – egipski odpowiednik hebrajskiej relikwii. Prus ukazuje, jak sacrum bywa instrumentalizowane w walce o władzę.

Stefan Żeromski, Przedwiośnie (1924)

„Szklane domy to nasza arka przymierza” – ironizuje Żeromski, demaskując utopijne projekty społeczne

Motyw służy tu krytyce naiwnego mesjanizmu.

Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata (1967)

W rozdziale „Jak Prokurator próbował uratować Judę z Kariotu” Piłat widzi w chmurach „złotą skrzynię płynącą po niebie” – symbol nieodwracalnego wyroku historii.

Jakie znaczenia symboliczne kryje motyw arki?

• Przymierze – materialny dowód więzi między sacrum a profanum
• Pamięć – skrzynia jako nośnik tradycji i dziedzictwa
• Niebezpieczne sacrum – zakazany przedmiot niosący zagładę
• Polityczna legitymizacja – insygnium władzy pochodzącej z nadania boskiego

Arkę jako symbol władzy analizuje Maria Janion w Romantyzmie i historii:

„Królowie Izraela nosili arkę przed wojskami jak totem, który zamieniał hordę w naród wybrany”

W jakich gatunkach literackich najczęściej pojawia się ten motyw?

Jak wykorzystać motyw arki w rozprawce maturalnej?

• Teza przykładowa: „Arka przymierza w literaturze ujawnia ambiwalentny stosunek człowieka do sacrum – od czci do prób zawłaszczenia”
• Argumenty:
  1. Biblijny strażnik Uzza (1 Krn 13:9-10) – szacunek vs. profanacja
  2. Polityczne wykorzystanie u Skargi i Mickiewicza
  3. Demitologizacja u Żeromskiego i Bułhakowa
• Puenta: „Arka jako literacki symbol przypomina, że najświętsze wartości wymagają nie tylko czci, ale i mądrej interpretacji”

Dlaczego motyw arki wciąż inspiruje pisarzy?

W dobie kryzysu autorytetów i poszukiwania duchowych fundamentów, arka przymierza staje się metaforą trudnego dziedzictwa. Czy przechowujemy prawość jak relikwię w muzeum? Czy potrafimy odczytać „kamienne tablice” współczesności? Literatura wciąż szuka odpowiedzi na te pytania, czyniąc ze starożytnej skrzyni zwierciadło naszych czasów.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne „arki przymierza” to konstytucje, tradycje, a może… dyski twarde z cyfrowym dziedzictwem?
• Jak odróżnić świętość autentyczną od instrumentalnie wykorzystywanej?
• Dlaczego motyw niebezpiecznego sacrum jest wciąż aktualny w kulturze masowej?