Motyw axis mundi – Motyw literacki

Czym jest axis mundi i dlaczego fascynuje ludzkość od tysięcy lat?

Axis mundi – magiczny punkt, w którym spotykają się niebo, ziemia i podziemia. Ten archetypiczny symbol obecny we wszystkich kulturach od zarania dziejów stanowi literacką oś interpretacyjną świata. W Mitologiach Rolanda Barthesa czytamy:

„Każda kultura tworzy swoje centrum, swój pępek świata – miejsce, gdzie porządek kosmiczny spotyka się z ludzkim doświadczeniem”

. Czy współczesne wieżowce są nowymi zigguratami? Dlaczego w dobie GPS wciąż potrzebujemy duchowych punktów orientacyjnych?

Jak axis mundi kształtował literaturę przez wieki?

Starożytność: kamienne pomosty do niebios

W kulturze mezopotamskiej zigguraty były nie tylko świątyniami, ale i literackimi symbolami. W Eposie o Gilgameszu czytamy:

„Wspinam się po stopniach z gliny wypalonej, ku siedlisku Anu, gdzie niebo z ziemią się łączy”

. Grecy widzieli axis mundi w dębie Zeusa w Dodonie, Rzymianie – w Columna Mundi na Forum Romanum.

Średniowiecze: vertykalna teologia

Gotyk przekształcił axis mundi w architekturę. Katedra w Katedrze Joris-Karla Huysmansa to nie tylko budynek, ale żywy organizm łączący grzeszników z Bogiem. Dante w Boskiej komedii tworzy dokładny schemat kosmosu z dziewięcioma kręgami piekła, siedmioma tarasami czyśćca i dziewięcioma sferami nieba.

Romantyzm: góry jako ołtarze natury

Mont Blanc w Kordianie Słowackiego to więcej niż góra – to punkt, gdzie „ziemia całuje niebo”. Mickiewicz w Panu Tadeuszu umieszcza axis mundi w starym dębie – niemym świadku historii, łączącym świat żywych z duchami przodków.

XX wiek: zdekonstruowane osie

Franz Kafka w Procesie tworzy odwróconą wersję osi świata – biurokratyczną wieżę władzy, która nie prowadzi do transcendencji, ale do absurdalnej zagłady. Z kolei w Władcy Pierścieni Tolkiena Góra Przeznaczenia staje się osią walki dobra ze złem.

Które dzieła najlepiej pokazują różne oblicza axis mundi?

1. Biblia – od Edenu do Apokalipsy

Drzewo Życia w Raju (Rdz 2,9), drabina Jakuba (Rdz 28,12), Golgota jako miejsce ukrzyżowania – biblijna topografia pełna jest osiowych punktów. Szczególnie wymowna jest wieża Babel (Rdz 11), która zamiast łączyć, staje się symbolem ludzkiej pychy.

2. Boska komedia Dantego – matematyka transcendencji

Dokładne wymiary piekła (głębokość 5252 km odpowiadająca promieniowi Ziemi w średniowiecznych obliczeniach) pokazują, jak axis mundi organizuje nie tylko przestrzeń, ale i narrację. Każdy krąg to stopień duchowej inicjacji.

3. Jądro ciemności Conrada – rzeka jako spirala w głąb zła

Podróż w górę Kongo to geograficzna i moralna oś. Kurtz staje się „czarnym słońcem” tego systemu – fałszywym centrum, które przyciąga jak demoniczny magnes.

4. Wieża Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – vertykalny labirynt władzy

Totalitarna architektura wieży symbolizuje pseudoreligijny kult władzy. Jej mieszkańcy tworzą hierarchię przypominającą średniowieczny łańcuch bytu – od prostytutek w podziemiach po generała w penthouse’ie.

5. Imię róży Umberta Eco – klasztor jako mikrokosmos

Średniowieczne opactwo z labiryntową biblioteką staje się osią świata, w której krzyżują się ścieżki wiedzy, wiary i zbrodni. Wieża skryptorium to oś intelektualnego uniwersum.

Jakie środki artystyczne budują motyw axis mundi?

• Hiperbola przestrzenna: Przesadne opisy wysokości (wieża Babel sięgająca nieba)
• Symetria: Odzwierciedlenie struktury kosmosu w architekturze (katedry gotyckie)
• Motyw wspinaczki: Literackie podróże wertykalne jako metafora rozwoju duchowego
• Oksymoron: Połączenie sacrum i profanum (np. wieża kościelna w centrum targowiska)

Jak pisać o axis mundi na maturze?

Strategie dla maturzystów:

• Teza interpretacyjna: „Motyw axis mundi odsłania fundamentalny ludzki lęk przed dezorientacją i potrzebę centrum”
• Kluczowe przykłady: Biblijna wieża Babel vs. drapacz chmur w American Psycho
• Powiązania między epokami: Porównaj średniowieczną katedrę z hipermarketem w Biegunach Tokarczuk
• Formułowanie wniosków: „Współczesne axis mundi często okazują się iluzorycznymi centrami w świecie płynnej nowoczesności”

Dlaczego axis mundi pozostaje kluczowe w XXI wieku?

W dobie globalizacji i cyfrowych sieci motyw zyskuje nowe znaczenia. Serwerownie Google’a to współczesne zigguraty danych, a media społecznościowe tworzą iluzję wspólnego centrum. Jak pisze Zygmunt Bauman w Płynnej nowoczesności:

„Człowiek współczesny buduje szklane wieże Babel, które – w przeciwieństwie do biblijnej – nie mają nawet pretensji, by sięgać nieba”

. Literatura wciąż potrzebuje axis mundi, by opisywać nasze pragnienie zakorzenienia w płynnym świecie.

Pytania do refleksji:

• Czy internet można uznać za kolektywne axis mundi XXI wieku?
• Jak pandemia zmieniła nasze postrzeganie „centrum” i „peryferii”?
• Czy eksploracja kosmosu to nowa forma poszukiwania osi świata?
• Jak motyw axis mundi funkcjonuje w literaturze postkolonialnej?