Motyw drzewa – Motyw literacki

Dlaczego drzewa od wieków fascynują pisarzy i poetów?

Motyw drzewa w literaturze to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych toposów, sięgający korzeniami mitologicznych początków ludzkości. Drzewo symbolizuje życie, mądrość, przemijanie, ale też stałość i więź między niebem a ziemią. Od biblijnego Drzewa Poznania po współczesne eko-powieści, gałęzie literackich dendrografii oplatają całą historię kultury. Czy wiedzieliście, że w Panu Tadeuszu Mickiewicza występuje ponad 40 różnych gatunków drzew? Albo że dąb w Krzyżakach Sienkiewicza miał konkretny pierwowzór w naturze – słynny „Dąb Bartek” w Zagnańsku?

Jak ewoluował motyw drzewa na przestrzeni epok literackich?

Starożytność: korzenie symboliki

W mitologii greckiej dąb Zeusa w Dodonie był wyrocznią szumiącą wiatrem proroctw, a w Biblii Drzewo Życia i Drzewo Poznania stały się osią kosmogonii. Horacy w pieśniach porównywał trwałość swojej poezji do wiekowych drzew:

„Exegi monumentum aere perennius […] Non omnis moriar”

(Pomnik wystawiłem trwalszy niż ze spiżu […] Nie wszystek umrę). Rzymski poeta Wergiliusz w Georgikach szczegółowo opisywał sztukę szczepienia drzew owocowych.

Średniowiecze: sacrum i natura

Dąb w Krzyżakach Sienkiewicza, pod którym modliła się Danusia, łączył sacrum z profanum. W hagiografiach święci często otrzymywali objawienia pod drzewami – św. Franciszek z Asyżu głosił kazania ptakom w gaju oliwnym. W angielskim eposie Sir Gawain i Zielony Rycerz magiczna zielona barwa antagonisty pochodziła z mistycznej więzi z drzewami.

Renesans: sielanka i harmonia

Kochanowski w fraszkach tworzył arkadie cienistych gajów:

„Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!”

W Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja drzewa owocowe symbolizują cykl natury i ludzkiego życia. Szekspirowska scena w Makbecie, gdzie las Birnam rusza na zamek, wykorzystuje drzewo jako narzędzie fatum.

Barok: marność i przemijanie

W poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego drzewa stają się emblematem ulotności:

„I dąb tak wysoki, że z niebem się mierzył, dzisiaj się wali, jutro z niego pierz”

. Holenderskie martwe natury z obitymi owocami i połamanymi gałęziami ilustrowały vanitas.

Romantyzm: drzewo jako świadek historii

W III części Dziadów Mickiewicz umieszcza scenę więzienną w celi nazwanej „Salą Dębową”. Dąb w Panu Tadeuszu staje się pomnikiem przyrody:

„Dąb wielki, wycięty z kształtu, rzezany w żołędzie”

. W Kordianie Słowackiego platan na Monte Cassino słucha zwierzeń bohatera.

Pozytywizm: realizm i funkcjonalność

Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem tworzy symboliczne mogiły powstańcze pod dębami. Bolesław Prus w Lalce opisuje warszawskie topole jako niemych świadków miejskiego zgiełku:

„Stare topole […] zdawały się wzdychać nad głupotą ludzką”

.

Młoda Polska: symbol i dekadencja

Wyspiański w Weselu wykorzystuje chochoł – suchą różę okrytą słomą – jako symbol uśpionego narodu. Reymont w Chłopach tworzy mistyczną symbiozę między ludźmi a przyrodą podczas obrzędów agrarnych. W wierszu Krzak dzikiej róży Kasprowicza roślina staje się metaforą samotności.

Współczesność: ekologia i pamięć

Olga Tokarczuk w Prawiek i inne czasy czyni z lipy centrum mikroświata. Jonathan Safran Foer w Strasznie głośno, niesamowicie blisko umieszcza klon jako drzewo genealogiczne. W poezji Adama Zagajewskiego

„Drzewa oddychają głęboko jak nurkowie”

stają się symbolem trwania.

Które dzieła najlepiej ilustrują literackie wykorzystanie motywu drzewa?

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

W epopei narodowej drzewa tworzą swoisty herb przyrody Soplicowa. Szczególnie znaczący jest dąb z żołędziami w kształcie orłów – żywa ikonografia narodowego trwania. Mickiewiczowski opis grzybobrania wśród brzóz i sosen to mistrzostwo synestezyjnego opisu.

Chłopi Władysława Reymonta

Lipiec rozpoczyna się od opisu lipy przy kościele, która staje się niemym uczestnikiem wiejskich obrzędów. Jej cykl wegetacyjny współgra z rytmem ludzkiego życia – od wiosennych zalotów po jesienne pogrzeby. W scenie burzy złamana gałąź lipy przepowiada śmierć Agaty.

Wesele Stanisława Wyspiańskiego

Złoty róg ukryty w dziupli starej wierzby to symbol narodowej nadziei, podczas gdy chochoł – sucha róża – obrazuje marazm społeczeństwa. Scenografia z chmielem oplatającym chatę sugeruje uwikłanie w tradycję.

Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya

Wspomnienia Santiago o lwach na plaży łączą się z obrazem palm – symbolu siły i wytrwałości w obliczu przemijania. Metafora „człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać” znajduje odzwierciedlenie w wizerunku drzew naginanych przez huragan.

Prawiek i inne czasy Olgi Tokarczuk

Mityczna lipa w centrum wszechświata staje się strażniczką czasu i pamięci, której słoje przechowują historie wszystkich pokoleń. Drzewo pełni funkcję narratora – jego gałęzie „opisują” okolicę jak palce skryby.

Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena

Entowie – strażnicy lasów – personifikują mądrość przyrody. Drzewa Huorny i stary Las Fangorn stają się alegorią ekologicznego oporu przeciw industrializacji. Scena zniszczenia Isengardu przez drzewa to triumf natury nad technokracją.

Solaris Stanisława Lema

Fantastyczne „drzewa-kwiaty” na tytułowej planecie stanowią metaforę obcości i granic ludzkiego poznania. Ich zmienna struktura kwestionuje ziemskie pojęcie biologii.

Jakie znaczenia symboliczne może przybierać drzewo w literaturze?

• Drzewo życia – axis mundi łączące sfery kosmosu (Yggdrasil w mitologii nordyckiej, Drzewo Poznania w Raju)
• Drzewo genealogiczne – metafora pokoleń (jak w Nad Niemnem Orzeszkowej czy Stu latach samotności Márqueza)
• Drzewo mądrości – pod którym Budda doznał oświecenia lub dąb akademicki w Ferdydurke Gombrowicza
• Drzewo-męczennik – ofiara postępu (wycinane dęby w Roku 1984 Orwella)
• Drzewo pamięci – dęby katyńskie w poezji Herberta, wiąz Powstania Warszawskiego
• Drzewo-wojownik – jak baobab w Małym Księciu wymagający regularnego pielenia

W jakich gatunkach literackich motyw drzewa występuje najczęściej?

Jak wykorzystać motyw drzewa w rozprawce maturalnej?

• Przykładowa teza: „Drzewa w literaturze pełnią funkcję milczących świadków historii, przechowując w swoich słojach pamięć minionych pokoleń, co szczególnie wyraziście ukazano w epopejach narodowych i współczesnej prozie ekologicznej”
• Struktura argumentacji:
  1. Dąb w Panu Tadeuszu jako pomnik natury
  2. Lipa w Chłopach współistniejąca z rytmem przyrody
  3. Entowie Tolkiena jako głos ekologicznego protestu
  4. Drzewo genealogiczne u Foera – metafora rodzinnej pamięci
• Sformułowania:
  • „Dendrologiczna metafora trwania”
  • „Kora jako pergamin historii”
  • „Fotosynteza znaczeń – drzewo jako palimpsest kulturowy”

Dlaczego motyw drzewa pozostaje aktualny w dobie kryzysu klimatycznego?

Współczesna literatura ekologiczna (np. Powieść ekologiczna J. Dukaja) czyni z drzew bohaterów zbiorowych. W Prowadź swój pług… Tokarczuk ścięte drzewa stają się męczennikami antropocenu. Esej Las rzeczy Anny Kamińskiej łączy reportaż z mitologią drzew. W poezji Krystyny Miłobędzkiej

„Drzewo jest czasem który rośnie”

staje się wehikułem temporalnym.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna literatura powinna pełnić funkcję arborystycznego aktywizmu?
• Jak zmienia się symbolika drzew w kontekście katastrofy klimatycznej?
• W jaki sposób tradycyjne motywy dendrologiczne mogą inspirować nowe prądy literackie?