Motyw fatum/przeznaczenia – Motyw literacki

Czym jest motyw fatum i dlaczego nieustannie powraca w literaturze?
Od zarania dziejów człowiek próbuje odpowiedzieć na pytanie: Czy nasze życie to wynik wolnych wyborów, czy może z góry ustalonego scenariusza? Motyw fatum, zwany również przeznaczeniem, to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych tematów w światowej literaturze. Przejawia się jako nieuchronna siła kierująca ludzkim losem, często wbrew indywidualnej woli bohaterów. W antycznej tragedii przybiera postać boskiego wyroku, w średniowieczu – Bożego planu, zaś w literaturze współczesnej – biologicznego lub społecznego determinizmu. Jak zauważa filozof Emil Cioran: „Człowiek jest marionetką, której sznurki trzyma los – czasem widoczne, czasem ukryte w mroku”.
Wstrząsająca scena samookaleczenia Edypa w Królu Edypie Sofoklesa, gdzie bohater wydłubuje oczy, by odpokutować za nieświadome wypełnienie przepowiedni, do dziś budzi dreszcz emocji. W kulturze japońskiej podobną funkcję pełni opowieść o 47 roninach – samurajach skazanych na śmierć przez nieubłagany kodeks honorowy. Te literackie obrazy udowadniają, że motyw fatum to uniwersalny klucz do zrozumienia ludzkiej kondycji w różnych kręgach cywilizacyjnych.
Jak ewoluowało pojmowanie przeznaczenia na przestrzeni epok?
Czy starożytni Grecy wierzyli w nieuchronność losu?
W antycznej Grecji fatum (gr. μοῖρα – moira) było rozumiane jako bezosobowa siła wyższa, stojąca nawet ponad bogami olimpijskimi. W Królu Edypie Sofoklesa przepowiednia wyroczni delfickiej determinuje życie głównego bohatera:
„Zabijesz ojca, poślubisz własną matkę”
Paradoksalnie, właśnie próby uniknięcia przeznaczenia – porzucenie dziecka przez rodziców i ucieczka Edypa z Koryntu – prowadzą do spełnienia przepowiedni. Ten mechanizm nazywamy ironią tragiczną, gdzie widzowie od początku dysponują wiedzą niedostępną bohaterom.
Dlaczego średniowiecze widziało w fatum boski plan?
Chrześcijaństwo przekształciło pojęcie fatum w predestynację. W Boskiej komedii Dantego każda dusza ma ściśle określone miejsce w kosmicznym porządku. Nawet postać Ugolina w Piekle, który zjada własne dzieci, realizuje odwieczny plan Bożej sprawiedliwości. Teolog św. Augustyn pisał: „Bóg zna nasze przeznaczenie, ale to my je wybieramy”, ukazując napięcie między wolną wolą a łaską.
Jak oświeceniowi myśliciele reinterpretowali fatum?
W epoce rozumu fatum przybrało postać determinizmu społecznego. W Kandydzie Woltera drwina z leibnizjańskiej tezy o „najlepszym z możliwych światów” obnaża absurd usprawiedliwiania cierpienia wolą Boga. Tymczasem w Cierpieniach młodego Wertera Goethego samobójstwo tytułowego bohatera wynika z niemożności pogodzenia romantycznego idealizmu z mieszczańską rzeczywistością.
Czy współczesna literatura odrzuca koncept przeznaczenia?
Wiek XX przyniósł nowe interpretacje. W Procesie Kafki Józef K. zmaga się z absurdalną machiną biurokracji, która działa jak współczesne fatum. Z kolei w Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa Woland stwierdza: „Rękopisy nie płoną”, sugerując, że prawdziwe przeznaczenie sztuki jest niezniszczalne. Neurobiolodzy dziś wskazują na genetyczne uwarunkowania, co znajduje odbicie w literaturze – jak dziedziczna choroba w Sto lat samotności Márqueza.
Które dzieła najlepiej ilustrują walkę z nieuchronnym losem?
Król Edyp Sofoklesa – archetyp tragicznego przeznaczenia
- Kontekst: V w. p.n.e., ateńska demokracja i rozwój tragedii jako narzędzia katharsis
- Realizacja motywu: Mechanizm „hamartii” (błędu tragicznego) prowadzący do samowiedzy
- Funkcja: Ukazanie granic ludzkiej wolności poprzez symbol ślepego wróżbity Tejrezjasza
- Nowatorstwo: Przekształcenie mitu w uniwersalną przypowieść o ludzkiej pysze
Makbet Williama Szekspira – przepowiednia jako samospełniająca się przepowiednia
- Kontekst: Renesansowy sceptycyzm wobec władzy absolutnej Jakuba I
- Symbolika: Krwawe dziecko jako metafora nieuchronności przemijania
- Funkcja: Studium władzy i moralnego upadku w kontekście doktryny „dwóch ciał króla”
Lalka Bolesława Prusa – determinizm społeczny
- Kontekst: Rozwój nauk przyrodniczych w XIX w. i teoria Darwina
- Realizacja motywu: Sen o klęsce powstania jako fatum narodowe
- Funkcja: Krytyka polskiego mesjanizmu poprzez postać Wokulskiego
Jak symbole i metafory wyrażają ideę fatum w literaturze?
Arsenał środków artystycznych służących przedstawieniu przeznaczenia obejmuje:
- Symbolikę zwierząt: Kruki w Makbecie jako zwiastuny śmierci, motyl w Dżumie Camusa symbolizujący absurd
- Motyw labiryntu: W Imię róży Eco labirynt biblioteki to metafora ludzkich dociekań wobec przeznaczenia
- Paralelizm kompozycyjny: Powtarzające się sceny balów w Panu Tadeuszu podkreślają cykliczność natury wobec ludzkich dramatów
- Symbolika liczb: Trzy wiedźmy u Szekspira, siedem plag w Dżumie – nawiązania do biblijnej symboliki przeznacze
W tej chwili widzisz tylko 50% opracowania
by czytać dalej, podaj adres e-mail!Sprawdź również:
- Motyw Iliady i Odysei – Motyw literacki
- Motyw kariery – Motyw literacki
- Motyw literatury – Motyw literacki
- Motyw literatury i jej wpływu – Motyw literacki
- Motyw kota – Motyw literacki
- Motyw kobiety – Motyw literacki
- Motyw ucznia i mistrza – Motyw literacki
- Motyw kata – Motyw literacki
- Motyw ojca – Motyw literacki
- Motyw umierania i śmierci w średniowiecznej literaturze – Motyw literacki
Dodaj komentarz jako pierwszy!