Motyw Iliady – Motyw literacki

Czym jest motyw Iliady w literaturze i dlaczego wciąż inspiruje artystów?

Motyw Iliady – najstarszego zachowanego eposu europejskiego – stał się archetypem przedstawiania konfliktów, heroizmu i ludzkich namiętności. Homerowski poemat, opisujący 51 dni z dziesięcioletniej wojny trojańskiej, stworzył fundamenty literackiego obrazowania wojny, honoru i tragizmu. Choć akcja koncentruje się na gniewie Achillesa, dzieło funkcjonuje w kulturze jako uniwersalne studium ludzkiej natury. Jak to możliwe, że opowieść sprzed 2700 lat nadal kształtuje nasze rozumienie heroizmu i etyki?

Jak ewoluował motyw Iliady przez wieki?

Od antycznej Troi do współczesnych reinterpretacji

W każdej epoce literackiej artyści nadawali homerowskim motywom nowe znaczenia, dostosowane do aktualnych kontekstów kulturowych:

• Średniowiecze: W Kronice trojańskiej Daresa Frygijskiego wojna przedstawiona jest jako moralitet, gdzie chrześcijańskie cnoty mieszają się z rycerskim etosem
• Renesans: Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich wykorzystał wątek dyplomatycznych perturbacji przed wojną trojańską jako alegorię współczesnych mu sporów politycznych. W scenie rady królewskiej słyszymy echo sejmowych debat I Rzeczypospolitej
• Romantyzm: Juliusz Słowacki w Beniowskim tworzy paralelę między tułaczką swego bohatera a Odysem, podkreślając uniwersalność motywu wędrówki. W liście do matki z 1844 roku poeta przyznaje: „Achilles i Hektor wciąż we mnie walczą”
• Współczesność: Christa Wolf w Kassandrze (1983) dekonstruuje homerowską narrację, oddając głos trojańskiej wieszczce i kwestionując heroiczny mit wojny. Autorka używa techniki strumienia świadomości, by pokazać subiektywne doświadczenie przemocy

„Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa…” – te słowa rozpoczynające epos stały się wzorem dla późniejszych epików, od Wergiliusza po Mickiewicza. W Panu Tadeuszu czytamy: „Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie”, co stanowi świadome nawiązanie do homerowskiej inwokacji

Dlaczego XX wiek przyniósł radykalne reinterpretacje homerowskich motywów?

Po doświadczeniach wojen światowych motywy z Iliady zaczęto odczytywać przez pryzmat traumy i absurdu przemocy. Przykładem jest wiersz Ilion Zbigniewa Herberta (1957), gdzie poeta zestawia antyczne mury Troi z powojennymi ruinami:

„kamienie rosną w górę jak bolesne drzewa
w każdym szczelinę ma czas
który wchodzi bez pukania”

W prozie Joségo Saramago Historia oblężenia Lizbony (1989) motyw wojny trojańskiej służy do rozważań nad naturą prawdy historycznej. Autor pokazuje, jak łatwo mity przekształcają się w ideologiczne narzędzia.

Kluczowe realizacje motywu Iliady w literaturze

1. Homer – Iliada (VIII w. p.n.e.)

• Kontekst: Ustna tradycja aojdów spisana w formie heksametru, prawdopodobnie na podstawie starszych przekazów o wojnie trojańskiej
• Realizacja motywu: Skupienie na gniewie Achillesa jako katalizatorze wydarzeń. W księdze XXII opis pojedynku z Hektorem zawiera pionierską psychologizację postaci
• Nowatorstwo: Przedstawienie bohaterów w ich ludzkiej ułomności – nawet Hektor ucieka przed Achillesem, co pokazuje konflikt między honorem a instynktem samozachowawczym

2. Wergiliusz – Eneida (I w. p.n.e.)

• Polityczny wymiar: Rzymski epos gloryfikujący przodków Augusta poprzez analogię do wojny trojańskiej
• Przekształcenie motywu: Postać Eneasza jako „nowego Hektora” – bohatera łączącego pobożność z walecznością

3. Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich (1578)

• Kontekst: Polska szlachecka demokracja jako tło dla trojańskiego dylematu. Sztuka wystawiona podczas wesela Jana Zamoyskiego
• Funkcja motywu: Alegoria odpowiedzialności władzy za losy państwa. Końcowe słowa Chóru: „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie…” to manifest polityczny

4. James Joyce – Ulisses (1922)

• Rewolucja formalna: Współczesny Dublin jako odpowiednik homerowskiej Odysei. Każdy rozdział odpowiada księdze antycznego eposu
• Symbolika: Leopold Bloom jako antyheroiczny Odys współczesności, Stephen Dedalus – Telemach z kompleksem Edypa

5. David Malouf – Ransom (2009)

• Nowe spojrzenie: Opowieść o królu Priamie wykupującym ciało Hektora. Autor skupia się na motywie ojcostwa i żałoby
• Stylistyka: Poetycki realizm łączący epicką skalę z intymnym portretem emocjonalnym

Jakie symbole i środki stylistyczne związane z Iliadą stały się archetypami?

• Płonąca pochodnia – w scenie pożegnania Hektora z Andromachą symbolizuje nieuchronność przeznaczenia. Motyw ten pojawia się w Ogniem i mieczem Sienkiewicza podczas pożaru Sahajdaki
• Metafora „ludzkich losów tkanych przez bogów” – prekursorskie ujęcie problemu wolnej woli. Współczesne echo znajdujemy w Malowanym ptaku Kosińskiego: „Historia to krosna, na których bogowie tkani nam los”
• Epitet stały („szybkonogi Achilles”, „hełm błyszczący Hektor”) – charakterystyczny dla poezji oralnej zabieg mnemotechniczny, który w romantyzmie przekształcił się w poetykę symbolu (np. „czarnoles