Motyw mądrości – Motyw literacki

Czym jest motyw mądrości w literaturze i dlaczego fascynuje twórców od starożytności?

Motyw mądrości to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych tematów w światowej literaturze, sięgający korzeniami mitów sumeryjskich i egipskich tekstów mądrościowych. W swej istocie dotyka fundamentalnego pragnienia człowieka – zrozumienia sensu istnienia i odkrycia uniwersalnych prawd. Mądrość w ujęciu literackim często przybiera formę paradoksu: bywa zarówno darem bogów, jak i przekleństwem, światłem prowadzącym do prawdy oraz ogniem parzącym dłonie śmiertelników. Już w Eposie o Gilgameszu (ok. 2100 p.n.e.) widzimy pierwowzór odwiecznego zmagania – tytułowy bohater wyrusza w podróż, by poznać tajemnicę nieśmiertelności, zdobywając w zamian jedynie gorzką świadomość ludzkich ograniczeń.

Jak ewoluowało literackie rozumienie mądrości na przestrzeni wieków?

Starożytność: Między bogami a ludźmi

W kulturze mezopotamskiej i egipskiej mądrość była atrybutem boskim – przykładem może być babiloński Ea, władca wód i patron wiedzy. Hebrajska Księga Przysłów personifikuje Mądrość jako kobietę współtworzącą świat z Bogiem:

„Pan mnie stworzył jako początek swej mocy, przed dziełami swymi, od dawna”

(Prz 8,22). Grecy rozwinęli koncepcję sofrosyne – umiaru będącego kwintesencją mądrości, co doskonale widać w tragedii Sofoklesa Król Edyp, gdzie tytułowy bohater płaci straszną cenę za próbę przechytrzenia przeznaczenia.

Średniowiecze: Mądrość jako dar łaski

Święty Augustyn w Wyznaniach kreśli drogę od ziemskiej ciekawości do mistycznego oświecenia:

„Późno Cię umiłowałem, Piękności tak dawna a tak nowa”

. W Boskiej komedii Dantego przewodnikiem po Raju staje się Beatrycze – uosobienie teologicznej mądrości, podczas gdy Wergiliusz, symbol rozumu, musi pozostać w Czyśćcu. Ten podział odzwierciedla średniowieczne przekonanie o wyższości mądrości objawionej nad ludzkim rozumem.

Renesans: Humanistyczny przewrót

Erazm z Rotterdamu w Pochwale głupoty (1509) dokonuje mistrzowskiej inversji – to właśnie Głupia Mądrość (Moria) wygłasza mowę pełną trafnych obserwacji o ludzkich przywarach. W Polsce Jan Kochanowski w pieśni Serce roście łączy stoicką mądrość z chrześcijańskim zaufaniem Bogu:

„A kto tak mądry, że zgadnie, co nań jutro przypadnie?”

Oświecenie: Rozum contra tradycja

W Kandydzie Woltera drwina z leibnizjańskiego optymizmu („wszystko dzieje się najlepiej na najlepszym ze światów”) prowadzi do gorzkiego wniosku:

„Trzeba uprawiać nasz ogródek”

. Ignacy Krasicki w Bajkach demaskuje pozory mądrości, jak w utworze Ptaszki w klatce, gdzie stary czyżyk wspomina wolność, podczas młody urodził się w niewoli.

Romantyzm: Mądrość szaleńców i wieszczów

Adam Mickiewicz w Dziadach cz. III kreśli postać Księdza Piotra, którego mistyczne wizje okazują się prawdziwsze niż racjonalizm Senatora. Juliusz Słowacki w Kordianie pokazuje, jak szaleństwo staje się źródłem poznania:

„Jam jest posąg człowieka na posągu świata”

.

Współczesność: Kryzys pewników

Franz Kafka w Procesie ukazuje absurdalność poszukiwania prawdy w świecie pozbawionym boskiego ładu. Wisława Szymborska w wierszu Utopia pisze:

„Wyspa, na której wszystko się wyjaśnia. / Tu można stanąć na gruncie dowodów.”

– by zaraz dodać, że takiej wyspy nie ma.

Które dzieła najgłębiej analizują naturę mądrości?

Księga Koheleta (III w. p.n.e.)

Ta starotestamentowa księga wprowadza rewolucyjną tezę:

„Vanitas vanitatum et omnia vanitas”

(Marność nad marnościami). Paradoksalna mądrość Koheleta polega na uznaniu granic ludzkiego poznania – prawdziwie mądry to ten, kto rozumie, że „wszystko jest marnością”.

Faust Johanna Wolfganga Goethego (1808)

Dramat uczonego, który zaprzedaje duszę za absolutną wiedzę, ukazuje dwulicowość mądrości. Mefistofeles kpi:

„Jam jest częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie dobro czyni”

. Faustowa droga od scholastycznych ksiąg do czynu odzwierciedla romantyczną przemianę pojmowania mądrości.

Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa (1966)

Postać Wolanda to współczesna reinterpretacja mefistofelesowego archetypu. Jego słowa

„Rękopisy nie płoną”

stają się testamentem wiary w niezniszczalność prawdziwej sztuki – najwyższej formy mądrości.

Imię róży Umberta Eco (1980)

Średniowieczny klasztor jako metafora ludzkiego umysłu – biblioteka-labirynt strzeże zakazanej wiedzy. Ślepy Jorge, niszczący drugą księgę Poetyki Arystotelesa, symbolizuje strach przed mądrością, która burzy dogmaty.

Lalka Bolesława Prusa (1890)