Motyw marzeń / marzyciela – Motyw literacki

Dlaczego marzenia od wieków fascynują pisarzy i czytelników?

Motyw marzeń i marzyciela stanowi archetypiczną oś literackiej wyobraźni, sięgającą korzeniami mitologii i pierwszych tekstów kultury. Już w starożytności Platon porównywał ludzkie poznanie do oglądania cieni na ścianie jaskini – metafora ta doskonale oddaje odwieczny dualizm między marzeniem a rzeczywistością. W literaturze motyw ten pełni funkcję zwierciadła ludzkich pragnień, lęków i aspiracji, często stając się narzędziem krytyki społecznej lub wizją alternatywnej rzeczywistości.

Jak ewoluował motyw marzeń na przestrzeni epok?

Starożytność: boskie sny i ludzka pycha

W kulturze Homera sny były kanałem komunikacji z bogami. W „Odysei” Penelopa rozszyfrowuje sen o gęsiach jako zapowiedź powrotu Odyseusza. Rzymski filozof Seneka ostrzegał:

„Nie ma większego okrucieństwa niż budzić śniących o szczęściu”

– co stało się mottem wielu późniejszych utworów.

Średniowiecze: marzenia jako pokusa

W „Boskiej komedii” Dantego marzenia o ziemskiej sławie prowadzą do piekła. Święty Augustyn w „Wyznaniach” pisze o „marności marzeń” odwracających od Boga. Jednocześnie w poezji trubadurów rodzi się motyw marzenia rycerskiego o idealnej miłości.

Barok: sen i śmierć

W wierszu „Do snu” Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego sen staje się bratem śmierci. Marzenia przybierają formę vanitas – ulotnych wizji podkreślających marność świata. Calderón de la Barca w „Życie jest snem” buduje filozoficzną metaforę:

„Całe nasze życie to tylko sen”

.

Romantyzm: marzenie jako rewolucja

W „Kordianie” Słowackiego tytułowy bohater marzy o zamachu na cara – jego monolog na Mont Blanc to kwintesencja romantycznego mesjanizmu. W Niemczech Novalis w „Hymnach nocnych” tworzy mistyczną wizję marzenia jako drogi do Absolutu.

Modernizm: marzenia w labiryncie miasta

W „Ulissesie” Jamesa Joycea marzenia mieszają się ze strumieniem świadomości, tworząc wielowarstwową rzeczywistość. Franz Kafka w „Procesie” ukazuje koszmar biurokratycznej machiny niszczącej ludzkie aspiracje.

Które dzieła najlepiej ilustrują motyw marzeń?

„Lalka” Bolesława Prusa

Stanisław Wokulski to archetyp rozdartego marzyciela. Jego sen o Izabeli Łęckiej zderza się z realizmem pozytywistycznej Warszawy. Kluczowa scena pod posągiem Apollina symbolizuje bankructwo romantycznych ideałów:

„Czuł, że coś w nim pękło… coś, co już nigdy nie miało się zrosnąć”

.

„Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa

Marzenie o artystycznej wolności przybiera tu formę magicznego realizmu. Mistrz pali manuskrypt, ale Woland przywraca go z popiołów – symbol niezniszczalnej siły twórczej wyobraźni. Bal u Szatana to surrealistyczna parada marzeń i lęków sowieckiego społeczeństwa.

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza

Gombrowicz dekonstruuje marzenie o autentyczności. Józio ucieka przed „gębami”, ale każda ucieczka wpędza go w nową formę. Autor pokazuje, że marzenie o wolności jest kolejną społeczną konwencją.

„Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza

Oniryczna proza Schulza to literacki odpowiednik malarstwa Chagalla. Marzenie staje się tu alternatywną rzeczywistością:

„W marzeniach ojca powracała kraina dzieciństwa, wielka, jasna i nierealna jak raj utracony”

.

„1984” George’a Orwella

W totalitarnym świecie marzenie jest przestępstwem. Winston Smith prowadzi zakazany pamiętnik – akt buntu będący jednocześnie marzeniem o prawdzie. Symboliczna szklana kulka z dzieciństwa staje się ostatnim bastionem człowieczeństwa.

Jakie symbole i metafory związane są z motywem marzeń?

Literacka ikonografia marzeń tworzy bogaty system znaków:

• Ptaki – mewa w „Mistrzu i Małgorzacie” symbolizuje wolność twórczą
• Lustra – w „Alicji w Krainie Czarów” stanowią portal do świata wyobraźni
• Księżyc – w poezji romantycznej łączy się z lunatycznymi wizjami
• Błękit – kolor marzeń w „Nie-boskiej komedii” Krasińskiego
• Droga – metafora poszukiwania w „Wędrówkach Chrystusa” Brandstaettera

Jak motyw marzeń funkcjonuje w różnych gatunkach?

Strategie analizy motywu marzeń na maturze

Przykładowe tezy:

• Marzenia jako źródło zarówno inspiracji, jak i tragicznych pomyłek
• Konflikt między marzeniem a odpowiedzialnością społeczną
• Rola marzeń w kształtowaniu tożsamości bohatera
• Marzenie jako narzędzie krytyki systemów totalitarnych

Struktura argumentacji:

1. Zdefiniuj typ marzenia (ucieczkowe/twórcze/zbiorowe)
2. Przeanalizuj jego funkcję w strukturze utworu (np. jako motor akcji)
3. Porównaj różne realizacje motywu między epokami
4. Odnieś do kontekstu filozoficznego (np. freudowska interpretacja marzeń sennych)

Złote cytaty:

• „Marzyć znaczy nadać kształt światu” – Antoine de Saint-Exupéry
• „Życie bez marzeń jest jak ogród bez kwiatów” – Henrik Ibsen
• „Najgroźniejszą bronią jest marzenie” – Victor Hugo

Dlaczego wciąż czytamy o marzycielach?

Motyw marzeń w literaturze działa jak „magiczne zwierciadło” – odbija nasze najgłębsze lęki i pragnienia. W świecie zdominowanym przez technologię i racjonalizm, postacie takie jak Mały Książę czy szaleńczy Mistrz z powieści Bułhakowa przypominają, że marzenie jest aktem wolności. Jak pisał Goethe:

„Człowiek marzy, aby nie przestać być człowiekiem”

– i właśnie ta prawda sprawia, że motyw pozostaje wiecznie żywy.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna literatura nadaje marzeniom nowe znaczenia w dobie AI i wirtualnej rzeczywistości?
• Jak pandemia wpłynęła na literackie obrazy marzeń i izolacji?
• Które współczesne utwory kontynuują, a które kwestionują romantyczną tradycję marzenia?
• Czy w epoce postprawdy marzenie stało się formą oporu przeciw dezinformacji?