Motyw mesjanizmu – Motyw literacki

Mesjanizmem określa się zespół przekonań ukształtowanych w judaizmie, związanych z przyjściem Bożego posłannika – Mesjasza. Miał on oswobodzić Izrael i przywrócić mu władzę nad światem. Era mesjańska wiąże się z czasem dotkliwych kar zsyłanych przez Jahwe na izraelski naród za jego nieprawości i odstępstwa. „Wraz z zapowiedziami kary pojawia się równocześnie przepowiednia <> owych narzędzi, pojawia się zapowiedź odrodzenia. Udział w nim mieć będzie przede wszystkim <>, która dochowała wierności Bogu i jako nawrócona i wywyższona stanie się światłem prawdy dla innych narodów. Nastanie czas mesjański, czas pokoju między ludźmi i zwierzętami, czas obfitych plonów i wielkiego bogactwa”.
Z mesjanistycznych idei Izraela skorzystała religia chrześcijańska, która wprowadziła do niego pewne modyfikacje – nadając jej głównie charakter narodowy. Mesjanizm narodowy łączy w sobie egzaltację religijną i patriotyczną. Wyraża się w nim przekonanie o odrębności misji dziejowej, przypominającej misję narodu izraelskiego. W Polsce duże znaczenie w kształtowaniu się mesjanizmu miało przekonanie, iż Rzeczpospolita znalazła się w obliczu zagrożenia, czekają ją katastrofy, nieszczęścia. „Mesjanizm polski, w przeciwieństwie do innych mesjanizmów narodowych, ma jednocześnie swoją specyficzną cechę, która go wyróżnia. Jest to przede wszystkim taki mesjanizm, który na zewnątrz, w stosunku do innych narodów uznaje jedynie i wyłącznie misję narodu polskiego jako swoistej osoby moralnej. Jeśli natomiast dopuszcza jakąś misję jednostki, klasy czy grupy społecznej, to tylko jako substruktury”.
Za twórcę idei polskiego mesjanizmu uważa się S. Orzechowskiego. Twierdził on, iż szlachta jest narodem wybranym, cieszącym się wolnością dzięki trwaniu w wierze chrześcijańskiej. Jego poglądy podzielali inni twórcy barokowi, między innymi P. Skarga. W. Potocki, W. Kochowski, Sz. Starowolski. P. Skarga. Głosił on hasło, iż Polska nierządem stoi. Nurt ten miał szerokie grono zwolenników. Skarga identyfikował się z prorokami Starego Testamentu w kategorii powołania i posłania. W jego poglądach dominuje przekonanie, iż Bóg nie pozwoli, by kraj upadł. W swoim najsłynniejszym utworze – „Kazaniach sejmowych” – podkreśla trudną sytuację kraju i zwraca uwagę na znaczenie chrześcijaństwa w życiu polskiego narodu. Uważa, iż tylko wiara w Boga i Jego opieka mogą przyczynić się do poprawy sytuacji.
Podobne przekonania wyrażał W. Kochowski. W „Psalmodii polskiej” naród wybrany występuje wraz z przekonaniem, że wolność polska jest darowanym przez Boga klejnotem, a zbytki i życie w grzechu mogą doprowadzić do upadku państwa. Pisarz sądził także, że powołaniem polskiego narodu jest pokonanie Rosjan i Turków. Do „Psalmodii” wprowadził postać króla Jana III, który jest, jego zdaniem, osobą wybraną. Autor ukazał kampanię wiedeńską kreśląc obraz skaczących z radości gór i pagórków oraz wzburzonego morza i „uciekającego” Dunaju. Dzięki nawiązaniu do idei narodu wybranego odsiecz wiedeńska uzyskała interpretację historiozoficzną.
W poglądach politycznych poety można odnaleźć przekonanie o wyższości polskich instytucji ustrojowych, niechęć, a nawet wrogość w stosunku do innych narodów. Podobnie jak inni pisarze barokowi także Kochowski jest przeświadczony, że Polacy wywodzą się od Sarmatów, że są niezwykli. Uważa, iż przyczyną upadku Rzeczypospolitej jest upadek starych obyczajów, panowanie obcych na polskim tronie. „Ze względu na miejsce zajmowane w Europie w planie Opatrzności przewidziano dla potomków Sarmatów wypełnianie szczególnego zadania: mają oni być przedmurzem chrześcijaństwa, a nawet doprowadzić do upadku imperium ottomańskiego. Stąd też wyjątkowa opieka Boga nad Polską, objawiająca się cudownymi ingerencjami w wydarzenia dziejowe, podobnie jak działo się to kiedyś w historii narodu wybranego (Izraela). W wierszach o klęskach narodowych nadzieja na lepszą przyszłość wiązana jest z wiarą w miłość Boga do Sarmatów i Jego miłosierdzie; poręką jest pośrednictwo Królowej Korony Polskiej”. Poeta często stosuje symbole podkreślające wyjątkowość ojczyzny pisząc m.in. „matka ojczyzna”, „orzeł polski”, „źrenica wolności”, „piękna Sarmacja”.
Jednym z wierszy, w których poeta wyraża przekonanie o niezwykłości Polski jest Pieśń I „Żałoba albo wiersz o śmierci niezwyciężonego Władysława IV, króla polskiego i szwedzkiego”. Już w pierwszych słowach podmiot liryczny w pochlebnych słowach wyraża się o królu Władysławie IV, nazywając go „monarchą mocnym” i „monarchą krainy północnej”. Obawia się także, iż po śmierci króla Polska nie oprze się innym narodom.
Ma jednak nadzieję, iż ostatecznie Polska podniesie się z upadku i dzięki boskiej opiece stanie się znów groźnym i sławnym krajem.
O dzielności Polaków wspomina także Kochowski w Pieśni III „Dawna kanneńska rozproszeniem wojska pod Pilawami odnowiona roku pańskiego 1648”. Porównuje on to, co się dzieje w Rzeczypospolitej obecnie do dawnyc