Motyw mieszczaństwa – Motyw literacki

Kim są mieszczanie i dlaczego ich motyw fascynuje pisarzy?

Motyw mieszczaństwa to literackie studium społecznej grupy, która od wieków kształtuje oblicze Europy. Definiujemy go jako artystyczną reprezentację życia, wartości i dylematów ludzi należących do stanu miejskiego – od średniowiecznych kupców po współczesną klasę średnią. To właśnie w literaturze mieszczaństwo odsłania swoje najgłębsze paradoksy: z jednej strony jest siłą napędową postępu, z drugiej – ostoją konserwatyzmu i materializmu.

Jak ewoluował wizerunek mieszczaństwa na przestrzeni epok?

Od kupieckich korzeni do współczesnej klasy średniej

Śledząc literackie przedstawienia mieszczaństwa, odkrywamy prawdziwą kronikę przemian cywilizacyjnych:

• Średniowiecze: W Dekameronie Boccaccia kupcy stają się nowymi bohaterami czasów – sprytni, przedsiębiorczy, ale i skłonni do oszustw
• Renesans: W „Kupcu weneckim” Szekspira Shylock uosabia ambiwalentny stosunek do mieszczańskiej mentalności pieniądza
• Oświecenie: W Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach Ignacego Krasickiego mieszczanin to oświecony obywatel, przeciwwaga dla sarmackiej szlachty
• Pozytywizm: Bolesław Prus w Lalce kreśli panoramę warszawskiego mieszczaństwa, ukazując jego wewnętrzne zróżnicowanie – od idealisty Wokulskiego po sklepikarza Kleinera
• Młoda Polska: Dramat Gabrieli Zapolskiej Moralność pani Dulskiej obnaża hipokryzję i filisterstwo drobnomieszczaństwa
• Dwudziestolecie międzywojenne: Witold Gombrowicz w Ferdydurke pokazuje mieszczaństwo jako formę zniewalającą jednostkę
• Współczesność: Szczepan Twardoch w Krolu portretuje śląskie mieszczaństwo uwikłane w historyczne przemiany

Czy współczesna literatura nadal interesuje się mieszczaństwem?

We współczesnej prozie motyw ten przeżywa renesans. Olga Tokarczuk w Biegunach portretuje globalną klasę średnią, podczas gdy Dorota Masłowska w Wojnie polsko-ruskiej… demaskuje współczesne mieszczańskie aspiracje. Te przykłady dowodzą, że mieszczaństwo wciąż jest zwierciadłem, w którym przegląda się społeczeństwo.

Które dzieła najlepiej pokazują literackie oblicza mieszczaństwa?

1. Lalka Bolesława Prusa (1890)
   

   „Nie masz takiego głupstwa, którego by ludzie nie zrobili dla miłości”

   Wielowymiarowy portret mieszczaństwa: od arystokratyzującego Wokulskiego po żydowskich kupców. Prus ukazuje mieszczaństwo jako klasę dynamiczną, ale uwikłaną w wewnętrzne sprzeczności. Szczególnie interesujące jest zestawienie starego mieszczaństwa (Rzecki) z nowym kapitalizmem (Wokulski).

2. Ziemia obiecana Władysława Reymonta (1899)

   Epicka panorama łódzkiego przemysłowego mieszczaństwa, gdzie polscy, żydowscy i niemieccy fabrykanci tworzą nową hierarchię społeczną. Symboliczne sceny jak pożar fabryki ukazują destrukcyjną siłę kapitału.

3. Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej (1906)

   Tragifarsa demaskująca obłudę mieszczańskiej moralności. Postać Anieli Dulskiej staje się archetypem filistra dbającego wyłącznie o pozory. Autorka wprowadza pojęcie „dulszczyzny” – systemu zakłamania opartego na podwójnej moralności.

4. Ferdydurke Witolda Gombrowicza (1937)
   

   „Niech kształt mój rodzi się ze mnie, nie ja z niego!”

   Groteskowa krytyka mieszczańskich form poprzez postać Młodziaków – nowoczesnej mieszczańskiej rodziny uwikłanej w konwenanse. Parodia modernistycznych aspiracji mieszczaństwa do awangardowości.

5. Traktat o łuskaniu fasoli Wiesława Myśliwskiego (2006)

   Współczesna reinterpretacja motywu poprzez historię drobnomieszczańskiego życia w małym miasteczku. Symbolika codziennych rytuałów jako przejawu mieszczańskiej tożsamości.

Jakie symbole i metafory odsłaniają prawdę o mieszczaństwie?

• Mieszkanie – przestrzeń statusu społecznego (salon Dulskich jako teatr pozorów, kamienica Łęckich w Lalce jako symbol upadku)
• Strój – manifestacja pozycji (kamizelka z noweli Prusa jako symbol małomieszczańskiej oszczędności, gorset w Moralności pani Dulskiej jako metafora dusznictwa obyczajowego)
• Pieniądz – motor działania (kariera Wokulskiego zależna od kapitału, złote monety u Reymonta jako bożek kapitalizmu)
• Stół – rytuały społeczne (obiedne sceny u Zapolskiej i Prusa jako przejaw mieszczańskiej obyczajowości)

Czy gatunek literacki wpływa na obraz mieszczaństwa?

Mity i fakty o literackim mieszczaństwie

Słowniczek pojęć

Najczęstsze pytania o motyw mieszczaństwa

Jak wykorzystać motyw mieszczaństwa w rozprawce?

• Teza: „Mieszczaństwo w literaturze – między postępem a konserwatyzmem”
• Argumenty:
  • Wokulski (postęp technologiczny vs konserwatyzm emocjonalny)
  • Dulska (konserwatyzm obyczajowy maskujący hipokryzję)
  • Młodziakowie (pozorna nowoczesność jako forma zniewolenia)
• Cytaty:
  • „Niech się ziemia zatrzęsie…” (Dulska)
  • „Człowiek jest najwyższą wartością” (Wokulski)
• Puenta: „Mieszczaństwo w literaturze to zwierciadło cywilizacyjnych dylematów – pokazuje jak postęp techniczny walczy z inercją mentalną”

Dlaczego wciąż czytamy o mieszczaństwie?

Motyw ten pozostaje aktualny, ponieważ pytania o rolę pieniądza, konformizmu i aspiracji społecznych są uniwersalne. Współczesna literatura, analizując globalną klasę średnią, kontynuuje tradycję Prusa i Zapolskiej, dowodząc że mieszczaństwo to wieczne zwierciadło ludzkich pragnień i ograniczeń. Pandemia COVID-19 i kryzys ekonomiczny tylko uwydatniły te kwestie, czego przykładem jest powieść Pokój motyli Joanny Bator.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesny konsumpcjonizm to nowa forma mieszczaństwa?
• Jak pandemia zmieniła literackie obrazy klasy średniej?
• Czy internet stworzył cyfrowe mieszczaństwo?
• Czy mieszczańskie wartości mogą być antidotum na kryzys klimatyczny?