Motyw odjazdu – Motyw literacki

Czym jest motyw odjazdu w literaturze i dlaczego fascynuje czytelników?

Motyw odjazdu to jeden z najbardziej uniwersalnych i wieloznacznych toposów literackich, obecny w kulturze od starożytności po współczesność. Definiuje się go jako symboliczną lub dosłowną scenę opuszczenia miejsca, która inicjuje przemianę bohatera, staje się metaforą ludzkiego losu lub komentarzem społecznym. Odjazd pociągu w Lalce Prusa, tułaczka Odyseusza czy emigracyjny exodus w romantyzmie – każda z tych scen odsłania nowe oblicze ludzkich pragnień i lęków.

Jak ewoluował motyw odjazdu przez epoki literackie?

Od Odysei do współczesnej migracji – historia wędrówki motywu

W starożytności odjazd miał wymiar mityczny: Odyseusz płynący do Itaki symbolizował ludzkie dążenie do domu, podczas gdy Exodus Izraelitów stał się archetypem zbiorowej wędrówki ku wolności. Średniowiecze widziało w odjeździe alegorię pielgrzymki duszy – jak w Boskiej komedii Dantego, gdzie podróż przez piekło to metafora duchowej przemiany.

Romantyzm przekształcił odjazd w akt patriotycznego poświęcenia. W III części Dziadów Mickiewicza widzimy: „Nasz naród jak lawa…”. Emigracja staje się tu zarówno przekleństwem, jak i obowiązkiem. W pozytywizmie Prus w Lalce ukazuje Wokulskiego, który odjazdem do Bułgarii próbuje uciec od miłosnego zawodu, by ostatecznie wrócić przemienionym.

Współczesne oblicza odjazdu – od egzystencjalizmu do postmodernizmu

XX wiek przynosi nowe interpretacje. W Sklepach cynamonowych Schulza odjazd staje się surrealistyczną podróżą w głąb dziecięcej wyobraźni: „Ulica nikła gdzieś w oddali, jakby zjadała sama siebie”. W literaturze obozowej (Borowski, Pożegnanie z Marią) odjazd transportu to synonim śmierci, zaś u Manna w Czarodziejskiej górze – symbol wyobcowania intelektualisty.

Analiza najważniejszych przykładów literackich

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – powrót jako forma odjazdu

Powrót Jacka Soplicy do Soplicowa to paradoksalnie akt ostatecznego rozstania z przeszłością. Jego „odjazd” w zakonny habit i nową tożsamość Księdza Robaka staje się aktem pokuty. Mickiewicz wykorzystuje motyw podróży, by pokazać:

• Przemianę jednostki (z zawadiaki w pokutnika)
• Symbolikę narodowego odkupienia
• Dialektykę między ucieczką a powrotem

„Jam jest Jacek Soplica… Ten, co to wam mówi, już nie żyje!”

Lalka Bolesława Prusa – kolej jako metafora postępu

Podróż Wokulskiego do Bułgarii to nie tylko geograficzna wyprawa. Pociąg – symbol XIX-wiecznej modernizacji – staje się tu:

• Przestrzenią samotnej refleksji
• Miejscem ucieczki od mieszczańskiej obłudy
• Paradoksalnym powrotem do korzeni (handel jako zajęcie ojca)

Scena odjazdu z dworca Warszawa-Wiedeński ukazuje rozdarcie między indywidualnym dramatem a społecznym postępem.

Dżuma Alberta Camusa – odjazd niemożliwy

Zamknięcie Oranu przez władze to odwrócenie tradycyjnego motywu. Bohaterowie są skazani na pozostanie, co staje się:

• Metaforą absurdu egzystencji
• Testem moralnej odpowiedzialności
• Komentarzem do wojennych doświadczeń Europy

„Jedynym sposobem, by połączyć się ze światem, było pozwolić, by dżuma nas od niego oddzieliła”

Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – odjazd w wyobraźnię

Oniryczne podróże chłopca po prowincjonalnym miasteczku przekraczają granice realizmu. Schulz wykorzystuje motyw odjazdu do:

• Deformacji czasu i przestrzeni
• Kreowania świata dziecięcej percepcji
• Eksploracji żydowskiej tożsamości

Wesele Stanisława Wyspiańskiego – chocholi taniec jako odjazd w iluzję

Symboliczny finał dramatu to zbiorowy „odjazd” w narodową mitomanię. Scena ta:

• Krytykuje bierność społeczeństwa
• Łączy realizm z symbolizmem
• Przewiduje niepodległościowe przebudzenie

Jakie symbole i metafory wiążą się z motywem odjazdu?

Literackie odjazdy często wykorzystują:

• Pociąg – symbol nowoczesności i nieuchronności losu (np. w Lalce)
• Brama/Przejście – granica między znanym a nieznanym (jak w Akademii pana Kleksa)
• Rzeka – metafora upływu czasu (motyw obecny od Heraklita po Płynące ogrody Huellego)
• Walizka – znak tymczasowości i wykorzenienia (np. w emigracyjnych wspomnieniach Gombrowicza)

Jak motyw odjazdu funkcjonuje w różnych gatunkach literackich?

Jak analizować motyw odjazdu w rozprawce maturalnej?

Przykładowe tezy:

• Odjazd jako katharsis – moment oczyszczenia i przemiany bohatera
• Motyw odjazdu w służbie krytyki społecznej (np. w literaturze emigracyjnej)
• Symbolika środków transportu jako komentarz do epoki

Strategie analityczne:

1. Zwracaj uwagę na kontekst historyczny – odjazd w PRL (np. w Ziemi obiecanej Wajdy) ma inne znaczenie niż w romantyzmie
2. Analizuj język opisu – czy autor używa metafor organicznych (np. „miasto-wrzód”) czy technicznych (np. „maszyna parowa”)
3. Porównaj różne realizacje motywu w jednej epoce – np. emigracja Mickiewicza vs Słowackiego

„Pociąg odjeżdżał dokładnie o czwartej. Nie było już czasu na pożegnania” – ten fragment z Granicy Nałkowskiej pokazuje, jak techniczna precyzja podkreśla emocjonalny chłód rozstania

Dlaczego motyw odjazdu pozostaje aktualny?

W dobie globalizacji i kryzysów migracyjnych motyw odjazdu zyskuje nowe znaczenia. Współczesna literatura (np. Bieguni Tokarczuk) pokazuje, że nawet w świecie bez granic fizycznych, nasze wewnętrzne odjazdy – w świat wirtualny czy emocjonalne wycofanie – pozostają źródłem niepokoju. Jak pisał Czesław Miłosz w Traktacie teologicznym: „Każdy odjazd jest pytaniem bez odpowiedzi”.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne środki komunikacji zmieniły literackie przedstawienia odjazdu?
• Jak motyw odjazdu komentuje problem współczesnych uchodźców?
• Czy w erze cyfrowej możliwy jest prawdziwy „odjazd” od rzeczywistości?
• Jak pandemia COVID-19 wpłynęła na literackie obrazy izolacji i niemożności podróżowania?